نگاه قرآن به نظارت بر اعمال فردی و اجتماعی

سؤال

نگاه قرآن کریم به نظارت براعمال فردی واجتماعی انسان چگونه است؟ ناظران چه کسانی هستند؟

قرآن با ترسیم نظارت‌های ناظران بر رفتارهای فردی و اجتماعی افراد، اهمیت نظارت در جامعه را بیان می‌کند. ناظران و نوع نظارت بر رفتارهای اجتماعی عبارتند از:

۱ـ نظارت خدا بر انسان‌ها؛ ۲ـ نظارت پیامبران بر اعمال جامعه؛ ۳ـ نظارت فرشتگان با نوشتن اعمال انسان‌ها؛ ۴ـ نظارت همگانی در قالب امر به معروف و نهی از منکر؛ ۵ـ نظارت بر اموال یتیمان؛ ۶ـ نظارت بر تولید و توزیع؛ ۷ـ نظارت بر نیروهای زیردست.

نظارت خدا بر انسان‌ها

خداوند در اهمیت نظارتش بر افعال بندگانش خود را نزدیک‌تر از رگ گردن بر انسان‌ها دانسته است: ﴿ما انسان را آفریدیم و وسوسه‌های نفس او را می‌دانیم و ما به او از رگ قلبش نزدیک‌تریم.﴾(ق:۱۶) به انسان‌ها گوشزد می‌کند که او بر همه کارهای آنان نظارت دارد و همه را ثبت کرده و مؤاخذه خواهد کرد: ﴿بگو همین بس که خدا میان من و شما گواه است، آنچه را در آسمان‌ها و زمین است می‌داند و کسانی که به باطل ایمان آوردند و به خدا کافر شدند، زیان‌کاران واقعی هستند.﴾(عنکبوت:۵۲)

نظارت پیامبران بر اعمال جامعه

پیامبران الهی برکارهای مردم نظارت دارند چنانچه حضرت عیسی(ع) در روز قیامت به خداوند می‌گوید: ﴿خدایا من تا زنده بودم برکار آن‌ها مراقبت می‌کردم و فقط می‌گفتم خدا را عبادت کنید.﴾(مائده:۱۱۷) فرستادن شدن رسول خدا(ص) به سوی مردم نیز علاوه بر بشارت دهی و انذار، برای گواه بودن اعمال آن‌هاست: ﴿ای پیامبر ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و انذار کننده.﴾

نظارت فرشتگان با ثبت نامه اعمال

فرشتگانی به دستور الهی مراقب کارهای انسان هستند و بر آنها نظارت دارند: ﴿هر کسی مراقب و محافظی دارد﴾(طارق:۴). مسئولیت‌این فرسشتگان ثبت کارهای فردی و اجتماعی افراد است: ﴿آنها نویسندگان اعمال شما و فرشته مقرّب خدایند﴾(انفطار:۱۱) این فرشتگان از نوشتن هیچ کاری چه بزرگ و چه کوچک هم صرف‌نظر نمی‌کنند: ﴿انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی‌آورد مگر این که همان دم، فرشته‌ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است.﴾(ق:۱۸)

نظارت همگانی در قالب امر به معروف و نهی از منکر

خداوند با واجب کردن امر به معروف و نهی از منکر، نظارت کل جامعه بر کارهای اجتماعی را لازم دانسته و این نشانگر اهمیت نظارت همگانی بر کارها و تأثیر اجتماعی آن می‌باشد:﴿باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آن‌ها همان رستگارانند.﴾(آل عمران:۱۰۴)

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و آثار اجتماعی آن در آیات فراوانی مورد تأکید قرار گرفته است.

نظارت بر اموال یتیمان

خداوند نظارت بر اموال یتیمان را از وظایف افراد جامعه دانسته است و در کنار نهی از تصرف نابجای اموال یتیم، دستور نگهداری اموال یتیمی را می‌دهد که خود توان نگهداری اموال را ندارد: ﴿و یتیمان را چون به حد بلوغ رسیدند بیازمایید، اگر آن‌ها را رشد یافته دیدید، اموال‌شان را به آن‌ها بدهید و پیش از آن که بزرگ شوند، اموال‌شان را از روی اسراف نخورید.﴾(نساء:۶) در آیات دیگری نیز اهمیت این نظارت را همراه با راه‌کارهایی بیان کرده است.

نظارت بر تولید و توزیع

قرآن در داستان حضرت یوسف(ع) و خواب عزیز مصر، یک اصل اقتصادی و آینده‌نگری و نظارت دقیق بر تولید و مصرف را برای جامعه ترسیم کرده است: ﴿مرا سرپرست خزائن سرزمین مصر کن که نگهدارنده و آگاهم.﴾(یوسف:۵۵) در هر کاری هم بایستی متخصص باشد و هم تعهد و حضرت یوسف(ع) با این خواسته، خود مستقیماً بر تولید و مصرف نظارت می‌کرد و این است که دستور می‌دهد تا هفت سال با جدیت کشاورزی کنند و آنچه را درو کرده‌اند، مقدار کمی را خورده و بقیه را در خوشه باقی گذاشته و ذخیره نمایند. این یعنی برای مقابله با حوادث غیر مترقبه بایستی بر تولید و مصرف نظارت دقیق شود.

نظارت اگر مستمر نباشد باعث کمبودهای کاذب و نابسامانی در توزیع می‌شود و عده‌ای سود جو از این ضعف سوء استفاده می‌کنند. از همین‌روی حضرت یوسف(ع) با این که همه قدرت را پادشاه مصر به او داده بود ولی خود شخصاً در توزیع گندم‌های ذخیره شده بر مردم قحطی زده، حضور داشته و این یعنی کارآمد کردن حکومت در جلوگیری از نابسامانی‌های اجتماعی بایستی با حضور مستمر مسئولان در میدان کار باشد و حضرت یوسف(ع) بر این امر تأکید دارند که در توزیع گندم بین مردم، حق پیمانه را ادا می‌کند و به کسی تبعیض قائل نمی‌شود.

نظارت بر نیروهای زیر دست

عدم نظارت مسئول بر نیروهایش و دقت نکردن در نظم آن‌ها، باعث خسارت‌های جبران ناپذیر می‌شود و یک مسئول بایستی از حال همه نیروها آگاه باشد. قرآن نظارت حضرت سلیمان(ع) بر همه نیروهایش را اینگونه ترسیم کرده است: ﴿به نیروهای خود نگاه کرد و دید هدهد غایب است، گفت چرا هدهد غایب است، قطعاً او را کیفر شدیدی خواهم داد یا او را می‌کشم یا باید دلیل قانع کننده ای داشته باشد.﴾(نمل:۲۱–۲۰)

جامعه اسلامی هنگامی به سوی رستگاری و پیشرفت در امور مادی ومعنوی دست می‌یابد که افراد آن همواره کسی را ناظر اعمال خود بدانند و خود نیز ناظر اعمال دیگر افراد جامعه باشند و آنان را به کارهای نیک ترغیب نمایند.

اهمیت نظارت در این است که وقتی کسی احساس کند بر کارهای او نظارت می‌شود، تمام تلاشش این خواهد بود که کوتاهی از او سر نزند و مورد ملامت و مؤاخذه دیگران قرار نگیرد و در واقع نظارت است که افراد را در کارها و مسئولیت‌های معنوی و مادی خویش کار آمد و موفق‌تر می‌گرداند.