تفاوت بین عذاب عظیم و عذاب الیم

سؤال

فرق ﴿عذاب عظیم﴾ و ﴿عذاب الیم﴾ چیست؟

یکی از ارکان اصول دین مسئله معاد است، یعنی اعتقاد به این که بعد از این عالم، جهان دیگری است، حساب و کتابی هست و بهشت و جهنمی وجود دارد. در عالم آخرت هر کسی از نتیجه عمل خود که در دنیا انجام داده بهره‌مند می‌شود، چنانچه در حدیث آمده «الدنیا مزرعه الآخره» دنیا مزرعه و کشتزار آخرت است. اگر عمل خوب داشته باشد، پاداش خوب می‌گیرد. و اما اگر در دنیا عمل بدانجام داده باشد، سزای او جهنم و عذاب آن است.

اما در مورد سؤال: صفاتی که در قرآن برای عذاب بیان شده‌اند، مختلف و گوناگون است، از قبیل: الیم، عظیم، مهین، شدید و امثال این‌ها، که هر کدام اشاره به شدت و سختی عذاب است و هم چنین وابسته به حالات گنه کاران است که بعضی از کارها مستحق عذاب الیم، و بعضی دیگر مستحق عذاب شدید و… است.

اصل عذاب: اسم مصدر بر وزن نکال به معنی کیفر است، و الیم: صفت مشبهه توصیف ذاتی کیفر و کنایه از دوام آن است، زیرا اجراء کیفر بر اهل جهنم نشانه قهر آفریدگار است و کمال قهر به دوام و سختی آن می‌باشد. یا این که صیغه مبالغه به معنی مبالغه در عذاب است. به عبارت دیگر: (الیم) به معنای مولِم است، مانند نذیر به معنای منذر، و بدیع به معنای مبدع و الم به معنای درد است که در اثر مرض و بیماری به انسان عارض می‌شود، و مقابل لذت است. و لذت حالتی است که موافق میل و خواسته انسان باشد، چنانچه الم حالتی است که مخالف آن باشد. و مجموعاً ۸۰ بار لفظ الیم در قرآن آمده، به‌طور کلی می‌توان گفت: مجازات گاهی دردناک است (عذاب الیم)، مانند: شلاق زدن و آزار بدنی. و گاهی توهین آمیز است (عذاب مهین)، مانند: پاشیدن لجن بر لباس کسی و مانند آن. و گاهی پر سر و صدا است (عذاب عظیم)، مانند: مجازات در حضور جمعیت. و نیز گاهی اثر آن در وجود انسان عمیق است و تا مدتی باقی می‌ماند (عذاب شدید)، مانند: زندانهای بلندمدّت با اعمال شاقه و امثال آن. توجه به این نکته لازم است که توصیف عذاب به یکی از صفات، تناسبی با نوع گناه دارد. و لذا در بسیاری از آیات قرآن، مجازات ظالمان به عنوان عذاب الیم آمده است، زیرا متناسب با دردناک بودن ظلم نسبت به بندگان خدا است، و آنها که گناهشان توهین آمیز است و همچنین آنها که دست به گناهان شدید یا پر سر و صدا می‌زنند، کیفری همانند آن دارند ولی منظور از ذکر مثالهای فوق نزدیک ساختن مطلب بذهن است و گرنه مجازات‌های آن جهان قابل مقایسه با مجازات‌های این عالم نیست.

اما در مورد (خالدین) باید گفت: که خالدون یعنی «باقون»، که به معنی دوام و بقاء است پس (خالدین) یعنی باقون فی جهنم، اما در رابطه با علت بقاء اهل جهنم در آن، مرحوم ثقه الاسلام کلینی در کتاب شریف کافی حدیثی را از امام صادق(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «إنما خلد أهل النار فی النار لان نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو خلدوا فیها أن یعصوا الله أبدا، و إنما خلد أهل الجنه فی الجنه لان نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو بقوا فیها أن یطیعوا الله أبدا، فبالنیات خلد هؤلاء و هؤلاء» همانا اهل جهنم در آتش همیشه باقی می‌مانند، چون که نیت آنان در دنیا چنین بود که اگر همیشه در دنیا باقی بمانند، نافرمانی خدا کنند. و اهل بهشت در آن باقی هستند، زیرا نیت و قصد آن‌ها در دنیا این بود که اگر همیشه در دنیا باقی بمانند، خدا را اطاعت کنند. پس به خاطر نیت و قصد است که بهشتیان و جهنمیان برای همیشه در آن‌ها باقی هستند.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر بیان السعاده ج۱، ص۵۷، تألیف سلطان علی شاه، ناشر: مطبعه دانشگاه تهران، چ دوم، سال ۱۳۴۴شمسی.

۲. آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۴، ص۱۹۰، ناشر: دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و دوم.