جزء سوره بودن بسم الله
عالمان مسلمان در جزء بودن «بسم الله» سه نظریه وجود دارد:
شیعیان و بسیاری از علمای اهل تسنن مانند: جلال الدین سیوطی، ابن مبارک، محمد بن عمر فخر رازی[۱] و… معتقدند که «بسم الله…» در تمامی سوره‌ها به استثنای سورهٔ توبه، جزء سوره است.
بر این که «بسم الله…» جزء تمام سوره‌هاست دلایل فراوانی ارائه شده است؛ از جمله:
الف) احادیث اهل بیت؛ که صحیحه و در حد تواترند.
امام باقر در مورد کسانی که آیهٔ بسم الله… را جزء سوره نمی‌شمارند و در نماز نمی‌خوانند، می‌فرماید:
بهترین آیهٔ قرآن را به سرقت بردند.
در حدیثی دیگر آمده است:
عن یحیی بن ابی عمران الهمدانی قال: کتبت الی ابی جعفر جعلت فداک ما تقول فی رجل ابتدأ بسم الله الرحمن الرحیم فی صلاته وحده فی ام الکتاب فلما صار الی غیر ام الکتاب من السوره ترکها؟ فقال العباسی: لیس کذلک بأس، فکتب بخطه: یعیدها ـ مرتین ـ علی‌رغم انفه یعنی العباسی؛[۲] یحیی بن ابی عمران همدانی می‌گوید: به امام باقر نوشتم فدایت شوم، دربارهٔ مردی که نمازش را با بسم الله… شروع کرده و آن را فقط به سورهٔ حمد محدود کرده و وقتی به سوره‌ای غیر از سورهٔ حمد می‌رسد، بسم الله را ترک می‌کند، چه می‌فرمایی؟ خلیفهٔ عباسی گفت: اشکالی ندارد، امام با خط خودش نوشت: باید بسم الله الرحمن الرحیم را تکرار کند (یعنی برای هر سوره جداگانه بسم الله را بخواند) برخلاف میل او، یعنی عباسی!
نویسندهٔ تفسیر المنار نیز می‌گوید:
مسلمانان اجماع دارند که «بسم الله…» در تمام سوره‌ها آیه‌ای از قرآن است، زیرا در آغاز هر سوره ـ به جز توبه ـ آمده است، در حالی که صحابه توصیه می‌کردند که قرآن را از آنچه جزء قرآن نیست دور نگه دارند و وارد قرآن ننمایند؛ به همین دلیل «آمین» را در آخر سورهٔ فاتحه ذکر نکرده‌اند.
هم‌چنین می‌گوید:
علمای مکه ـ اعم از فقها و قاریان قرآن ـ از جمله ابن‌کثیر، و اهل کوفه از جمله عاصم و کسایی از قراء، و بعضی صحابه و تابعین از اهل مدینه و نیز شافعی و پیروان او (در یکی از دو قولش) معتقدند که «بسم الله…» جزء سوره است؛ هم چنین علمای امامیه و از صحابه، حضرت علی، ابن‌عباس، عبدالله بن عمر و… و از تابعین، سعید بن جبیر، عطا، زهری و ابن المبارک این عقیده را برگزیده‌اند.[۳]
محمد بن عمر فخر رازی، صاحب تفسیر کبیر نیز می‌گوید:
به حد تواتر رسیده است که «بسم الله…» کلام خداست که بر پیامبر نازل شد و در قرآن ثابت است.[۴]
قرطبی در تفسیرش از امام صادق نقل می‌کند که:
بسم الله الرحمن الرحیم تاج سوره‌هاست، تنها در سورهٔ توبه بسم الله… نیامده….[۵]
ب) سیرهٔ مسلمانان؛ خواندن «بسم الله» در ابتدای سوره‌ها ـ به جز سورهٔ توبه ـ مرسوم بوده و به تواتر ثابت شده است که پیامبر اکرم نیز در ابتدای سوره‌ها آن را قرائت می‌کردند. اگر «بسم الله…» جزء قرآن نبود باید پیامبر اکرم، که در مقام بیان بود، به آن تصریح می‌فرمود، تا اغراء به جهل لازم نیاید.
ج) مصحف‌های تابعین و صحابه؛ قبل و بعد از عثمان ـ مشتمل بر «بسم الله» بوده است؛ اگر بسم الله جزء قرآن نبود، نباید آن را در مصاحف می‌نوشتند.
بنابراین، وجود «بسم الله» در قرآن‌ها دلیل بر این است که این آیه، مثل آیات دیگری که در قرآن تکرار شده‌اند جزء قرآن است.[۶]
برخی از پیروان مسلک شافعی و حمزه قائل به تفصیل شده‌اند و می‌گویند: فقط جزء سورهٔ حمد است.
برخی از اهل تسنن قایل‌اند که بسم الله الرحمن الرحیم جزء هیچ سوره‌ای نیست و به جهت تبرک در اول هر سوره‌ای آمده است.