مفاتیح الجنان
درباره کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی توضیحاتی بدهید.
| مفاتیح الجنان | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | شیخ عباس قمی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۴۴ق |
| موضوع | دعا و زیارت |
| زبان | فارسی و عربی |
| اطلاعات نشر | |
| محل نشر | چاپ اول در مشهد |
| تاریخ نشر | چاپ اول در ۱۳۴۴ق |
مفاتیح الجنان، نوشته شیخ عباس قمی، از مشهورترین کتاب ادعیه، زیارات و اعمال مستحبی دینی در میان شیعیان است. شیخ عباس قمی این کتاب را به منظور در دسترس قرار دادن یک کتاب معتبر دعا و زیارت به نگارش درآورده است. محققان مفاتیح الجنان را کتابی خوش‌تألیف و مطابق با نیازهای عموم مخاطبان برشمرده‌اند. مفاتیح به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. کتاب‌هایی برای پیرایش و مستندسازی و تکمیل مفاتیح الجنان به نگارش درآمده است.
کتاب مفاتیح الجنان از سه باب و هر باب به فصل‌هایی تقسیم شده است. در باب اول، به موضوعاتی چون تعقیبات نمازهای یومیه، ذکر دعاهای ایام هفته و نقل بعضی از دعاهای مشهور پرداخته شده است. باب دوم به اعمالی که مؤمن در طول سال باید انجام دهد پرداخته شده و موضوع باب سوم زیارات است.
کتاب مفاتیح الجنان دارای ملحقاتی است که برخی از سوی مؤلف و برخی دیگر، برخلاف خواست او، توسط افراد دیگر از جمله ناشران به این کتاب اضافه شده است. یکی از ملحقات مفاتیح الجنان رساله باقیات الصالحات است که توسط نویسنده به مفاتیح اضافه شده است. شیخ عباس قمی در کتاب خود از منابع مختلفی استفاده کرده است. کامل الزیارات، احتجاج، اقبال الاعمال، مصباح کفعمی و بحارالانوار از جمله این منابع هستند.
ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه، کاستی‌های محتوایی، عدم تناسب برخی مطالب مفاتیح با شرایط زمانی جدید و وجود برخی مطالب که مایه ایراد بدخواهان می‌شود را از جمله ضعف‌های مفاتیح دانسته است. از اولین منتقدان مفاتیح الجنان احمد کسروی (۱۲۶۹–۱۳۲۴ش) بوده که در مراسم کتاب‌سوزان خود مفاتیح را در کنار دیوان حافظ و سعدی، به‌عنوان کتاب‌های مخل رشد حقیقی انسان، سوزانده است.
 |
| کتاب‌های دعا و زیارت |
|---|
معرفی و ویژگی‌ها
کتاب مفاتیح الجنان (کلیدهای بهشت) از مشهورترین کتاب‌های ادعیه، زیارات و اعمال در دوره معاصر دانسته شده که نزد شیعیان جایگاهی قابل توجه پیدا کرده است. از ابتدای انتشار آن سالانه تعداد قابل توجهی از آن توسط ناشران مختلف و در اندازه‌های متفاوت به‌چاپ رسیده و از آن نسخه‌ای در خانه هر ایرانی دیده می‌شود.[۱]
شیخ عباس قمی انگیزه خود از تألیف مفاتیح را اجابت درخواست برادرانی مؤمن برمی‌شمرده که از او درخواست کردند تا کتاب مفتاح الجنان (کتابی بازاری و غیر معتبر از مؤلفی ناشناس) را، که کتاب دعای متداول در بین مردم بود، تهذیب کند. آنان از شیخ عباس قمی خواسته بودند که دعاهای معتبر این کتاب را حفظ کند و دعاهای غیرمعتبر را حذف نماید و سایر دعاها و زیارات معتبری که در این کتاب نیامده را به آن اضافه کند.[۲]
یکی از مشکلات کتاب‌های دعای رایج پیش از مفاتیح الجنان دستکاری‌شدن توسط مردم و ناشران مختلف بود که موجب رواج خرافات و ادعیه غیرمأثور می‌شده است.[۳] شیخ عباس قمی با تألیف مفاتیح الجنان سعی کرد که از رواج خرافات و مطالب غیرصحیح جلوگیری کند.[۴] شیخ عباس قمی خود از بیم این تحریف‌ها، در ابتدای ملحقات مفاتیح، تحریف‌کنندگان این کتاب را نفرین کرده است.[۵]
محققان خصوصیات دیگری نیز برای مفاتیح برشمرده‌اند که از نظر آنان موجب رواج این کتاب میان مردم شده است:
- خوش تألیف بودن؛
- توجه به عموم مخاطبان؛
- تلفیق درست و مؤثر فارسی و عربی؛
- مأخذشناسی و تسلط بر منابع و مطالب.[۶]
در خرداد ۱۴۰۲ شمسی همایشی با عنوان «یکصدمین سالگشت تالیف کتاب مفاتیح‌الجنان» برگزار شد.[۷] آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید برای این همایش پیامی ارسال کردند.[۸]
نویسنده
شیخ عباس قمی در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۲۵۴ش) در قم متولد شد. وی برای تکمیل تحصیلات دینی در سال ۱۳۱۶ قمری به نجف رفت. آیت‌الله محمد کاظم یزدی صاحب العروة الوثقی، میرزا حسین نوری، محمدتقی شیرازی، سید حسن صدر کاظمی، سید ابوالحسن نقوی از استادان او در نجف بودند.[۹]
عباس قمی عالمی پرکار بود و تألیفاتی در زمینه تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، ادعیه و دیگر علوم دینی نگاشته است. آثار او بیش از ۶۰ تألیف است.[۱۰] او در سال ۱۳۵۹ قمری در سن ۶۵ سالگی در نجف وفات نمود و در حرم امام علی(ع) مدفون گردید.[۱۱]
محتوا
کتاب مفاتیح الجنان از سه باب تشکیل شده است و هر باب به فصل‌هایی تقسیم شده است:
- باب اول: در این باب به موضوعاتی چون تعقیبات مشترک و مختص نمازهای یومیه، ذکر دعاهای ایام هفته، اعمال و ادعیه شب و روز جمعه، برشمردن روزهای منتسب به هر یک از معصومان(ع) در هفته و نقل زیارت آنان در آن روز، نقل بعضی از دعاهای مشهور (دعای کمیل، دعای عشرات، دعای مشلول، دعای یستشیر، دعای مجیر، دعای عدیله، دعای جوشن کبیر و صغیر، دعای توسل و…)، نقل برخی مناجات‌های مشهور مانند مناجات خمس عشر امام سجاد(ع) پرداخته شده است.[۱۲]
- باب دوم: در این باب مؤلف به اعمالی که مؤمن در طول سال باید انجام دهد پرداخته است. نقل این اعمال در قالب ماه‌های قمری انجام شده و از ماه رجب آغاز شده است. شیخ عباس در انتهای مباحث این باب اعمال مربوط به نوروز و ماه‌های رومی را نیز اضافه کرده است. از جمله اعمال و ادعیه مشهوری که در ضمن این باب نقل شده است می‌توان به اعمال شب‌های قدر و دعاهای ابوحمزه ثمالی، دعای سحر و دعای امام حسین در روز عرفه اشاره کرد.[۱۳]
- باب سوم: موضوع این باب زیارات است؛ به‌جز زیارات مخصوص هر یک از چهارده معصوم(ع)، در این باب زیارت برخی امامزادگان مشهور، برخی علمای شیعه، بعضی یاران پیامبر(ص) و ائمه(ع)، اعمال و دعاهای مخصوص بعضی مساجد مشهور و زیارت قبور مؤمنین آمده است. در این باب زیاراتی چون زیارت عاشوراء، زیارت امین‌الله، زیارت جامعه کبیره، زیارت اربعین و زیارت وارث و برخی دعاها چون دعای عهد و دعای ندبه نقل شده است.[۱۴]
ملحقات
ملحقات مفاتیح الجنان مطالبی هستند که به کتاب مفاتیح الجنان افزوده شده‌اند. برخی از این ملحقات توسط خود نویسنده اضافه شده‌اند. برخی دیگر از سوی دیگران، از جمله ناشران این کتاب، افزوده شده است. نخستین ملحقات این کتاب شامل هشت عنوان است که توسط نویسنده به چاپ دوم کتاب اضافه شده است. شیخ عباس قمی دلیل این الحاق را نیازمندی مؤمنان به این ملحقات هشت‌گانه دانسته است.[۱۵]
ملحقات دیگر این کتاب، رساله‌ای با نام باقیات الصالحات است که مؤلف خود آن را در حاشیه مفاتیح الجنان منتشر کرده است. شیخ عباس قمی زمان فراغت خود از نگارش این رساله را جمعه ۱۹ محرم سال ۱۳۴۵ق ثبت کرده است.[۱۶] در چاپ‌های جدیدتر مفاتیح الجنان این رساله در پایان ملحقات شیخ عباس قمی چاپ شده است.[۱۷] به مفاتیح الجنان سه قسمت دیگر با عنوان ملحقات از سوی دیگران اضافه شده است: یکی به عنوان ملحقات دوم مفاتیح الجنان[۱۸] و دو قسمت با عنوان ملحقات اول[۱۹] و دوم[۲۰] رساله باقیات الصالحات.
مصادر
شیخ عباس قمی در متن کتاب مفاتیح خود از برخی مصادر این کتاب یاد می‌کند:
- کامل الزیارات نوشته محمد بن قولویه قمی (درگذشته ۳۶۸ق).[۲۱]
- تهذیب الاحکام نگاشته شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق)؛[۲۲]
- امالی اثر شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق)؛[۲۳]
- اعلام الوری باعلام الهدی نوشته فضل بن حسن طبرسی (درگذشته ۵۴۸ق)؛[۲۴]
- احتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی (قرن ششم قمری)؛[۲۵]
- جامع الاخبار منسوب به شعیری (قرن ششم قمری)؛[۲۶]
- اختیار المصباح الکبیر اثر مجدالدین علی بن حسین بن باقی قرشی حلی (قرن هفتم قمری)؛[۲۷]
- اقبال الاعمال نگارش سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق)؛
- الامان من اخطار الاسفار و الازمان نوشته سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق)؛[۲۸]
- جمال الاسبوع سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق)؛[۲۹]
- اشعار جامی (درگذشته ۸۹۸ق)[یادداشت ۱][۳۰]
- بلد الامین نوشته ابراهیم بن علی کفعمی (درگذشته ۹۰۵ق)؛[۳۱]
- اربعة ایام اثر میرداماد (درگذشته ۱۰۴۱ق)؛[۳۲]
- تاریخ عالم آرای عباسی از اسکندربیگ ترکمان (درگذشته ۱۰۴۳ق)؛[۳۳]
- اثبات الهداة نگاشته شیخ حر عاملی (درگذشته ۱۱۰۴ق)؛[۳۴]
- بحار الانوار نوشته علامه مجلسی (درگذشته ۱۱۱۰ق)؛[۳۵]
- تحفة الزائر علامه مجلسی (درگذشته ۱۱۱۰ق)؛[۳۶]
- قصیده الازریة فی مدح النبی و الوصی و الآل(ع) مشهور به قصیده هائیه سروده شیخ کاظم ازری (درگذشته ۱۲۱۲ق).[۳۷]
- مطلع الشمس نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (درگذشته ۱۳۱۳ق).[۳۸]
ترجمه‌ها و چاپ و نشر
مفاتیح به دو زبان فارسی و عربی نگاشته شده است.[۳۹] قسمت‌های عربی آن که متن دعاها و زیارات است توسط مترجمان مختلفی چون مهدی الهی قمشه‌ای،[۴۰] سید هاشم رسولی محلاتی،[۴۱] حسین استادولی،[۴۲] محمدباقر کمره‌ای،[۴۳] سید ابوالقاسم موسوی دامغانی[۴۴] و حسین انصاریان[۴۵] ترجمه شده است. این کتاب به زبان‌های دیگر چون انگلیسی، ترکی، فرانسوی و اسپانیایی ترجمه شده است.[۴۶]
کتاب مفاتیح الجنان اولین بار در سال ۱۳۴۴ق (۱۳۰۴–۱۳۰۵ش) در مشهد منتشر شد.[۴۷] پس از آن به‌صورت‌های مختلف و با شمارگان فراوان توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است.[۴۸] برخی چاپ‌های مفاتیح به خط نسخ و نستعلیق خوشنویسان مشهوری چون طاهر خوشنویس، عباس مصباح‌زاده و میرزا احمد زنجانی است.[۴۹] این کتاب بارها توسط ناشران گزیده شده است.[۵۰] تألیفاتی هم با هدف پیرایش و مستندسازی بر روی متن اصلی مفاتیح انجام گرفته که کلیات مفاتیح نوین نگاشته ناصر مکارم شیرازی و منهاج الحیاة فی الأدعیة و الزیارات نوشته محمدهادی یوسفی غروی از آن دست است.[۵۱] همچنین، عبدالله جوادی آملی کتابی به نام مفاتیح الحیات را به‌عنوان تکمله‌ای برای مفاتیح الجنان تألیف کرده که موضوع آن سبک زندگی اسلامی است.[۵۲]
کتاب مفاتیح الجنان در ضمن چاپ‌های فراوان آن دچار دستکاری ناروا از سوی ناشران شده که این دستکاری‌ها به‌صورت اضافاتی به‌عنوان ملحقات به متن مفاتیح الجنان اضافه شده است. این افراد هدف خود را در ابتدای ملحقات خود تکمیل مفاتیح و بی‌نیازکردن مراجعان به کتاب‌های دیگر عنوان کرده‌اند.[۵۳]
انتقادات
گفته شده که از اولین منتقدان مفاتیح الجنان احمد کسروی (۱۲۶۹–۱۳۲۴ش) بوده که در مراسم کتاب‌سوزان خود مفاتیح را در کنار دیوان حافظ و سعدی، به‌عنوان کتاب‌های مخل رشد حقیقی انسان، سوزانده است.[۵۴] در میان روشنفکران دینی عبدالکریم سروش مفاتیح الجنان را مشحون از روایات و ادعیه بدون سند دانسته و مدعی شده که روایات و ادعیه مستند آن هم اعتباری ندارند.[۵۵]
ناصر مکارم شیرازی کاستی‌های محتوایی، ضعف در ارائه اطلاعات درباره مدارک و منابع دعاها و زیارات، عدم تناسب برخی مطالب مفاتیح با شرایط زمانی جدید و وجود برخی مطالب که مایه ایراد بدخواهان می‌شود را از جمله ضعف‌های مفاتیح دانسته است.[۵۶]
منابع
- ↑ خرمشاهی، بهاءالدین، در خاطره شط، به‌کوشش روزبه صدرآرا، تهران، انتشارات جاویدان، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۴.
- ↑ قمی، عباس بن محمدرضا، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۸۶ش، ص۴۵.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۷۲۶–۷۲۷.
- ↑ رضوی، مسعود، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، کتاب ماه دین، شماره ۱۵۵، شهریور ۱۳۸۹ش، ص۲۳.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۴۰.
- ↑ رضوی، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، ص۲۳–۲۶.
- ↑ «گزارشی از یکصدمین سالگشت تالیف کتاب مفاتیح‌الجنان»، ایسنا، تاریخ بازگزاری: ۱۸ تیر ۱۴۰۲ش.
- ↑ «پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دامت برکاته به همایش یکصدمین سالگشت تألیف کتاب مفاتیح الجنان»، سایت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۲ش.
- ↑ ادهم نژاد، محمدتقی، «حاج شیخ عباس قمی، حدیث نجابت»، مبلغان ۱۳۸۵، شماره ۸۸.
- ↑ کوشکی، فرشته، «بررسی و نقد کتاب منتهی الامال نوشته شیخ عباس قمی»، تاریخنامه اسلام سال دوم پاییز و زمستان ۱۳۹۹، شماره ۲.
- ↑ ادهم نژاد، محمدتقی، «حاج شیخ عباس قمی، حدیث نجابت۲»، مبلغان ۱۳۸۶، شماره ۹۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۲۴۶–۲۴۹.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص ۲۵۰–۵۱۸.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۵۲۱–۹۳۹.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۴۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۴۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۴۰–۹۷۷.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۷۸.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۱۲۳۰–۱۲۳۹.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۱۲۴۰–۱۲۴۵.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۳۵.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۵۳۹.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۶۷۹.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۴۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۶۲.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۳۵.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۳۷۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۲۶۱.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۴.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۴۰ق.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۱۹۳.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۴۳۹.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۳۸.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۴۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۵۲۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۳۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۵۶۰.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۸۳۸.
- ↑ رضوی، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، ص۲۴.
- ↑ شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۸۶ش.
- ↑ شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، بنیاد قرآن و عترت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- ↑ شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، مفاتیح الجنان، ترجمه و تصحیح حسین استادولی، تهران، محراب قلم، ۱۳۹۳ش.
- ↑ شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران، پیام آزادی، ۱۳۸۰ش.
- ↑ شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه سید ابوالقاسم موسوی دامغانی، تهران، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۹ش.
- ↑ شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، مفاتیح الجنان، ترجمه حسین انصاریان، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش.
- ↑ سلیمانی، مرضیه، «یک ذکر به صد زبان شنفتن»، کتاب ماه دین، شماره ۱۵۵، شهریور ۱۳۸۹ش، ص۳۱–۳۵. «مفاتیح الجنان در فراسوی مرزها؛ گفت‌وگو با محمدتقی انصاریان ناشر مفاتیح الجنان به زبان‌های دیگر»، کتاب ماه دین، شماره ۱۵۵، شهریور ۱۳۸۹ش، ص۳۶–۳۷.
- ↑ رضوی، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، ص۲۳.
- ↑ خرمشاهی، در خاطره شط، ص۱۹۴.
- ↑ رضوی، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، ص۲۷.
- ↑ رضوی، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، ص۲۷. شیخ عباس قمی، عباس بن محمدرضا، منتخب مفاتیح الجنان، ترجمه مرتضی احمدیان، قم، انتشارات مؤمنین و اندیشه هادی، ۱۳۹۱ش.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح نوین، قم، مدرسة الامام علی بن أبی‌طالب(ع)، ۱۳۹۰ش، مقدمه، ص۱۶.
- ↑ رضوی، «مفاتیح الجنان به مثابه یک فرهنگ (زمینه‌ها، زیبایی‌ها و ارزش‌های مفاتیح الجنان)»، ص۲۷.
- ↑ شیخ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۹۷۸.
- ↑ امام خمینی، روح‌الله موسوی، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵، ج۱۳، ص۳۷.
- ↑ «وقتی سروش به عقاید خود ملزم نیست/ حمله روشنفکری به مفاتیح الجنان»، تارنمای فرهنگ امروز، تاریخ درج خبر: ۳۰ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید خبر: ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح نوین، قم، مدرسة الامام علی بن أبی‌طالب(ع)، ۱۳۹۰ش، مقدمه، ص۱۸–۱۹.
- ↑ شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان ابیاتی از هفت اورنگ (مثنوی تحفة الابرار) را به اشتباه به نظامی نسبت داده است. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص۹۳۸.