برنامه عملی محاسبه نفس

سؤال

چگونه بايد نفس خويش را محاسبه کنيم؟ هنگام محاسبه نفس چه اموري را بايد محاسبه کنيم؟ (مثلاً آيا بايد هنگام شادي، ناراحتي، غيبت و...) اگر کتابي در اين زمينه مي باشد مرا راهنمايي بفرماييد تا آنها را مطالعه کنم. قبل از محاسبه نفس بايد اول گناهان را بشناسيم؛ لطفاً کتبي را به من معرفي کنيد تا بتوانم گناهان را بشناسم (اگر کتابي را معرفي مي کنيد لطفاً کمي آسان تر باشد تا متناسب با سطح فکري ما سازگار باشد ؟

محاسبه نفس يکي از موضوعاتي است که در روايات بسيار تأکيد شده است و علماي اخلاق درباره آن بسيار بحث کرده اند در روايتي آمده هر کس بايد از خود حساب بکشد و دست کم، در هر شبانه روز، يک بار خود را محاسبه کند. اگر کار خوبي در آن ها يافت بر آن بيفزايد و اگر کار زشتي يافت، طلب بخشايش نمايد تا در قيامت دچار رسوايي نگردد.

از جمله چيز هايي که سبب شگفتي فيلسوفان جهان است اين است که خدا به روح انسان ويژگي عطا کرده که مي تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد و مي تواند خود را تشويق، تنبيه و توبيخ و.... کند.

چگونگي محاسبه نفس

تاجري را در نظر بگيريد که سرمايه دارد او نسبت به سرمايه خود حساس است براي حفظ آن گاو صندوق تهيه مي کند در تجارت با هر کسي دوست نمي شود و او را شريک خود قرار نمي دهد و باهر کس وارد معامله نمي شود. براي اين که سود ببرد بازار يابي مي کند و با احتياط پيش مي رود او به راکد گذاشتن سرمايه خود پرهيز مي کند و تمايل شديد دارد که روز به روز بر سرمايه خود بيفزايد هر جا که ببيند سرمايه اش حيف و ميل مي شود، سريع تلاش مي کند جلوي ضرر را بگيرد. و به حساب و کتاب اهميت زيادي مي دهد تا سرش کلاه نرود. به نفس و شيطان بايد در تجارت معنوي جوري نگاه کنيم که ممکن است هر لحظه نيرنگي سوار کنند و ما را فريب دهند و سرمايه وجودي ما را به تاراج ببرند. بنابراين محاسبه نفس براي يک فرد متدين، کاري عاقلانه است.

ما معمولا از محاسبه نفس خود و رسيدگي به انگيزه ها، نيت ها و حيله هايي که در درونمان مي گذرد غافليم. انسان بر اساس يک سري عوامل طبيعي، رواني و اجتماعي رفتارهاي خاصي را از خود بروز مي دهند. به همين دليل است که ما در بسياري از موارد اشتباه مي کنيم کاري نسنجيده و غير عاقلانه انجام مي دهيم و بعد هم از کارمان پشيمان مي شويم. سخني ناپخته را بر زبان جاري مي سازيم و موجب رنجش ديگري مي شويم و... کسي که مي خواهد رفتارش واقعا عاقلانه باشد بايد اولا سود و زيان انجام هر کاري را محاسبه نمايد، ثانيا در مورد کيفيت و چگونگي انجام آن کار، خوب بينديشد امام صادق(ع) به همين دليل توصيه مي کنند هيچ گاه شتاب زده و با عجله دست به کاري نزنيد، مقداري تأمل کنيد تا هم مطمئن شويد که نفع آن از ضررش بيشتر است و هم ببينيد چگونه بايد آن کار را انجام دهيد تا به نتيجه مطلوب برسيد (قف عند کل امر حتي تعرف مدخله من مخرجه قبل ان تقع فيه فتندم)

برنامه عملي محاسبه

بزرگان اخلاق برنامه اي عملي براي محاسبه نفس ارائه داده اند اين برنامه عبارت است از:

۱. مشارطه: در اول روز با خود شرط مي کنيم که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالي رفتار نکنيم. يک روز خلاف نکردن آسان است و از نظر روان شناختي اين برنامه کوتاه مدت کمک مي کند که انسان تشويق به ادامه برنامه دهد.

مشارطه مي تواند به صورت کلي با اعضاي هشت گانه (چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، و پا و ذهن) باشد. يا اين که درباره يک صفت يا رفتار خاص اخلاقي که انسان به آن مبتلا است، باشد، مشارطه به طور کلي دو بعد دارد يک طرف آن است که شرط کنيم اعمال واجب را انجام دهيم و بعد ديگر آن اين است که محرمات را ترک کنيم.

۲. مراقبه: در طول روز بايد مراقب شرط هاي خود باشيم و خود را ملزم کنيم که به شرط خود عمل کنيم و از چارچوب برنامه مشارطه خارج نشويم. مراقبه به معناي حضور فعال شخص، هنگام عمل هر يک از اعضاي هفت گانه است. قبل از عمل با فکر و تامل نسبت به انگيزه و نيت خود مراقبت داشته باشيم؛ هنگام عمل مراقبت کنيم مبادا خلاف ارزش هاي اخلاقي و تعاليم الهي از ما سر زند.

و پس از عمل نيز مراقبت کنيم که با پيامد هاي خاصي مانند: ريا، منّت، اذيت و... عمل صادر شده را ضايع نکنيم.

در مراقبت نبايد ابتداي امر خيلي بر خود سخت بگيريم در ابتداي کار بايد تنها بر حلال و حرام از خود حساسيت نشان دهيم و يا نسبت به يک صفت بد اخلاقي خود را محاسبه کنيم تا در مراحل بعد به خلوص نيّت و مراتب بالاتر مراقبه نيز بپردازيم.

۳. محاسبه: قبل از خواب به ارزيابي و حسابرسي اعمال روز بپردازيم. شيوه محاسبه به اين صورت است که از ابتداي روز شروع مي کنيم و با بررسي اعمال که از ما سرزده به ارزيابي آن ها مي پردازيم. با تفکر به ثمرات محاسبه مي توانيم از سختي بکاهيم.

۴. معاقبه: اگر اعمال انجام شده با معيار هاي اخلاقي موافق بوده بايد يک پاداشي مثل تفريح، غذاي مناسب و... براي آن درنظر بگيريم و اگر خلاف آن بوده بايد مجازاتي مناسب و متوازن در نظر بگيرد مثل اين که در ابتدا به سرزنش و ملامت خود به طور کلامي و تلقين به نفس برآييم و در مراتب بعد اعمال مشقت آميزي را بر خود تحمل کنيم مثل روزه، حذف يک وعده غذا، در اين موارد مي توان تشابه با عمل خلاف را هم لحاظ کرد مثلا در مورد عدم مراعات نسبت به غذاي حرام، به خود گرسنگي دهيم، و درمورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از ديدن امور دوست داشتني مثل فيلم جذاب، طبيعت زيبا، محروم کنيم، جريمه بايد متناسب با کميّت و کيفيت گناه انتخاب شود.

نکته هاي مهم

۱. براي محاسبه نفس مي توانيد جدولي ترسيم کنيد و در آن روز، صفت يا رفتار بد، اعضاء هشت گانه مذکور و مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه و جريمه و پاداش ساعت محاسبه درشب و ساعت مشارطه صبحگاهي را در آن مشخص کنيم اين جدول را مي توانيد طبق سليقه و علاقه خود به شکل و فرم هاي مختلفي بکشيد.

۲. محاسبه نوشتاري برنامه را جدي تر، ملموس تر مي کند و زمينه بررسي فرايند رشد و يا نوسان را در طول ايام مهيا مي سازد.

۳. برنامه محاسبه را يک روزه در نظر بگيريد؛ اين کار يعني تقسيم اهداف کلي به اهداف کوچک تر از نظر رواني زمينه اجراي برنامه را فراهم مي سازد و کار را دشوار نشان نمي دهد. در روز بعد نيز دوباره برنامه محاسبه را مثل روز قبل انجام مي دهيم.

۴. در برنامه بايد هم براي بعد ايجابي يعني کارهايي که بايد انجام دهيم و عادات و صفاتي که بايد ايجاد کنيم، فضايي را در نظر بگيريم و هم به بعد سلبي يعني رفتارها، صفات و عاداتي که بايد ترک شود. برنامه محاسبه از آن جهت مفيد است که جلوي فريب نفس و شيطان را مي گيرد چون افراد متدين اغلب توجه دارند که چه کارهايي بايد انجام دهند و کمتر به کارهايي که نبايد انجام دهند دقت کافي مي کنند.

۵. در برنامه مي توانيم دو قسمت کلي و خاص در نظر بگيريم مثلا به طور کلي برنامه بريزيم که مي خواهيم واجبات را انجام دهيم و محرمات را ترک کنيم و شب به طور کلي آن را محاسبه کنيم و در قسمت خاص مي توانيم بر صفت و عادتي که در آن مشکل جدي داريم تمرکز کنيم و براي آن برنامه محاسبه خاص (مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه) داشته باشيم. به عنوان مثال کسي که مي داند در کنترل چشم مشکل جدي دارد و يا در نماز اول وقت خواندن مشکل جدي دارد مي تواند در خصوص اين امر نيز برنامه اي خاص داشته باشد.

۶. در برنامه محاسبه بايد به سه بعد رفتاري، شناختي، هيجاني توجه کنيم. بعد رفتاري مثل زيارت رفتن، عيادت مريض، تشييع جنازه و... بعد شناختي مثل همنشيني با علماء، مطالعه کتب اخلاقي، شنيدن موعظه و سخنراني، رفع شبهات و... بعد هيجاني و عاطفي مثل علاقه و ارادت نسبت به ائمه، ابراز دوستي به اولياء خدا، گريه بر مصيبت ائمه(ع) و شادي در ايام ولادت ها و....

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ـ اخلاق اسلامي، احمد ديلمي و مسعود آذربايجاني، دفتر نشر معارف.

۲ـ اخلاق اسلامي، محمد علي سادات، نشر سمت.

۳ـ گناهان کبيره، شهيد آيت الله عبدالحسين دستغيب، نشر تربيت.

۴ـ نقش زمان در سرنوشت انسان ـ مهدي فقيه ايماني، انتشارات عطر سعادت.

۵ـ گناه شناسي، محسن قرائتي، ستاد اقامه نماز، مرکز فرهنگي درس هايي از قرآن.