تأثیر محل دفن بر سرنوشت انسان

سؤال

آیا دفن میت در سرزمینی خاص، در سرنوشت او اثر دارد؟ آیا در سرنوشت اموات، اثری دارد؟

پاسخ این پرسش طی مراحل ذیل بیان می‌شود: ۱. در اسلام، برخی از سرزمین‌ها و آرامگاه‌ها، از قداست و احترام ویژه ای برخوردارند: (إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّه مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ … وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً); نخستین خانه ای که برای مردم قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است و پر برکت و مایهٔ هدایت جهانیان است.

(سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا …); منزه است خدایی که بنده اش را در یک شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصی برد که گرداگردش را پر برکت ساخته‌ایم.

قرآن به محل وفات نیز توجه ویژه دارد: (إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَه وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْض تَمُوتُ إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ); آگاهی از زمان قیامت، ویژهٔ خداست و اوست که باران را نازل می‌کند و می‌داند، آنچه را که در رحم‌های مادران است و هیچ‌کس نمی‌داند فردا چه به دست می‌آورد و هیچ‌کس نمی‌داند، در چه سرزمینی می‌میرد. خداوند عالم و آگاه است.

قرار گرفتن محل وفات، در کنار زمان برپایی قیامت، نزول باران و کودک در رحم، از اهمیت سرزمین درگذشت انسان‌ها حکایت می‌کند. از این رو، در انتخاب مکان زندگی، درگذشت و دفن باید توجه کرد. از سوی دیگر، یکی از سخن گویان روز قیامت، زمین است.

یَوْمَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها; در آن روز زمین تمام خبرهایش را بازگو می‌کند.

در سخن پیامبر (صلی الله علیه وآله) زمین، به مثابهٔ مادری معرفی شده است که از کارهای خوب و بد فرزندش آگاهی دارد.

۲. مؤثر بودن سرزمین دفن، در سرنوشت میت، به این معنا نیست که سرزمین مقدس و محترم، باعث افزایش ثواب و پاداش استحقاقی شود یا اینکه سرزمین بد مانند قبرستان کفار، باعث افزایش عقاب شود.

بلکه مراد این است که سرزمین‌های مقدس، مشاهد ائمه(ع) و… از باب تفضل، شفاعت و رحمت، باعث سرور میّت شود یا اماکن پلید، سبب ناراحتی او شود. همان گونه که در دنیا، بدون تلاش، مزدی حاصل نمی‌شود، در آخرت نیز استحقاق، تنها به دنبال اعمال صالح است (لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی); پس تأثیر محل دفن بر سرنوشت میت از باب تفضل، رحمت و شفاعت است.

۳. از بررسی روایات و سخنان عالمان دینی، به دست می‌آید که مکان دفن بر ارواح دفن شدگان تأثیر دارد. امیرمؤمنان (علیه السلام) در حالی که به منظرهٔ وادی السلام کوفه نگاه می‌کرد، فرمود:

ما احسن منظرک و اطیب قعرک. اللهم اجعل قبری بها.; چقدر چشم‌انداز تو زیبا و فضای تو خواستنی است، بار الها! قبر مرا در آنجا قرار بده.

به‌طور حتم، وادی السلام اثر و امتیازی دارد که مولا علی (علیه السلام) تدفین در آنجا را آرزو می‌کند.

یکی از خواص تربت نجف، این است که حساب نکیر و منکر ساقط است. در این زمینه روایات صحیح بسیاری وارد شده است و گروهی از صالحان دیده‌اند که شب‌ها، قبور وادی السلام، با نور طولانی به آسمان وصل اند.

۴. اثر مطلوب اماکن مقدس بر سرنوشت امواتی که در کنار آنها مدفونند و نیز اثر ناخوشایند قبرستان کفار بر ارواح مدفون در آنها را، می‌توان از مباحث معاد با تحلیل عقلی به دست آورد.

روح، پس از ترک بدن، همچنان در بدن لطیف مثالی به جسم مادی خود توجه دارد. جسمی که عمری به روح خدمت کرده و روح کمالات و مراتب یا درکات و رذایل را با آن کسب کرده است؛ حتماً مورد توجه روح است و تشریفاتی که در تشییع و تدفین انجام می‌شود، برای همین امر است.

بر همین اساس، ارواح اموات، زائران خود را می‌شناسند و به آنها توجه دارند. امام صادق (علیه السلام) فرمود:

سوگند به خدا! اموات، رفتن شما را می‌دانند و با حضور شما (در کنار قبرشان) خوشحال می‌شوند و با شما انس می‌گیرند.

ارواح اولیا و امامان(ع) نیز به آرامگاه و سرزمین محل دفن خود، توجه خاصی دارند. از پیامبر (صلی الله علیه وآله) روایت شده که فرمود:

کسی که نزد قبر من نماز گذارد، می‌شنوم.

نتیجهٔ طبیعی این بررسی، دیدار اهل قبور با اشخاص بزرگواری است که در یک سرزمین مدفون اند، و بهره‌مندی آنها از برکات و نعمت‌های آنجا است و چه خشنودی و سروری بالاتر از این وجود دارد.

در منابع اهل سنت آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود:

مردگان خود را میان مردمان صالح دفن کنید؛ چون میت به سبب همسایهٔ بدش اذیت می‌شود، همان گونه که زنده، در کنار همسایهٔ بد اذیت می‌شود.

در روایت دیگری از پیامبر (صلی الله علیه وآله) سؤال شد: «آیا همسایهٔ صالح (در قبر و آخرت) سودی می‌رساند؟» فرمود: «آیا همسایهٔ خوب در دنیا سودی دارد؟» گفتند: «بلی». فرمود: «در آخرت نیز چنین است».

۵. همان گونه که در آغاز پاسخ بیان شد، ملاک اصلی در تعیین سرنوشت و استحقاق بهشت یا دوزخ، عقاید و اعمال صالح است. کسانی که در مراتب بالایی از ایمان قرار دارند، دفن شدن آنها در هر مکانی باشد، جای نگرانی ندارند؛ چون طبق روایات زیاد، مؤمنان در هر سرزمینی که دفن شوند، به روح آنها خطاب می‌شود که به وادی السلام بپیوندند.

و کسانی که در مراتب بالای دشمنی با خدا قرار دارند، در هر سرزمینی دفن شوند، ارواحشان به برهوت (حضر موت) منتقل می‌شوند.