زمان شب قدر

سؤال

در دعای روز بیست و هفتم ماه رمضان شب بیست و هفتم شب قدر معرفی شده و بیشتر مسلمانان این شب را به عنوان شب قدر قبول دارند و این سندی محکم از جانب خداوند است؛ به چه علت و سندی شیعیان سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ را شب‌های قدر می‌دانند؟

ذکر مطالبی راجع به این سئوال ضروری به نظر می‌نماید:

الف: جای هیچ تردیدی نیست که شب قدر در سال بیش از یک شب نیست و آن همان شب نزول قرآن صامت است و نیز همان شبی است که فرشتگان به اذن خداوند بر حجت و ولی خدا در هر عصری برای ابلاغ مقدرات و… نازل می‌شوند و او را از تفسیر و تفصیل و جزئیات امور تا سال بعد با خبر می‌نمایند و این مدعا که شب قدر بیش از یک شب نیست از قرآن کریم نیز استفاده می‌شود زیرا:

در مورد شب قدر تعبیر به «لیله القدر» کرده‌است یعنی شب قدر و تعبیر به لیالی قدر (شبهای قدر) ننموده‌است. روایات رسیده از معصومین (ع) نیز در این زمینه فراوان است که در مجامع روائی توسط علماء دین جمع‌آوری و ضبط شده‌است.

عبدالله بن عباس از امام علی (ع) روایت نموده‌است که حضرت فرمود: «درهر سال یک بار شب قدر است و در این شب، امور، حوادث و جریانات یکسال تقدیر می‌گردد و بعد از رسول خدا این امور با ولاه می‌باشد (نزول ملائکه و مقدرات بر امامان است) ابن عباس می‌گوید عرض کردم حکام و والیان دین بعد از رسول خدا کیانند؟ فرمود: «من و یازده نفر از صلب من که همگان ائمه و محدث می‌باشند».

آری این فرموده مولای متقیان مویّد به تأیید قرآن کریم است که در سوره قدر می‌فرماید: «تنزّل الملائکه…» و این تعبیر دلالت بر استمرار شب قدر، استمرار نزول فرشتگان در آن شب و نیز بر مسئله امامت و استمرار آن، دارد یعنی تا زمین و آسمان و عالم هست شب قدر و نزول فرشتگان در آن هست که برای ابلاغ تقدیر هر امری بر حجت خدا نازل شده و اسرار شب قدر را بر او عرضه می‌کنند از همین‌جا به این نکته نیز پی می‌بریم که اهمیت شب قدر علاوه بر نزول قرآن و فرشتگان، بخاطر مسئله امامت نیز هست زیرا تا امام و حجت خدا نباشد ابلاغ مقدرات امور معنی نخواهد داشت و لذاست که در روایات ما آمده‌است که: «با سوره انا انزلناه با دشمنان ما مخاصمه کنید».

ب: این مطلب نیز قطعی است که شب قدر درماه مبارک رمضان است زیرا قرآن کریم در یکجا می‌فرماید: «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده‌است. بقره / ۱۸۵».

و در جای دیگر می‌فرماید: «ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم. دخان / ۳».

و درجای دیگر می‌فرماید: «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم. قدر / ۱».

از مجموع این آیات استفاده می‌شود که لیله مبارکه همان شب قدر است و شب قدر در ماه مبارک رمضان است امّا اینکه کدامیک از شب‌های ماه رمضان است و چرا مخفی است؟ از قرآن کریم چیزی در این زمینه استفاده نمی‌شود.

راجع به مشخص نبودن شب قدر گفته می‌شود علت آن این است که مردم به همه شب‌های ماه رمضان و عبادات و توبه و دعا و… اهمیت بدهند و در هیچ شبی از شب‌های آن کاهلی نکنند و با معصیت و گناه نسبت به شب قدر بی‌احترامی ننمایند روی این جهت خداوند شب قدر را پنهان کرده‌است همان گونه که رضای خود را در میان طاعات پنهان نموده‌است تا مردم به همه طاعات روی آورند و غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه آنها بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفی کرده تا مردم همه را احترام کنند و به احدی بی حرمتی روا ندارند و به کسی با دید بد ننگرند و حقیر نشمارند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده‌است تا به همه دعاها روی آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند و نیز وقت مرگ را مخفی ساخته تا انسان‌ها در همه حال آماده باشند.

بر این اساس شب قدر نیز از جمله اموری است که بخاطر عظمت و احترامش خدا آن را پنهان داشته و در قرآن آن را مشخص ننموده‌است. چون شب قدر از همه مستور شد* لا جرم از پای تا سر نور شد.

ج: امّا روایات نسبت به تعیین شب قدر و اینکه کدامیک از شبهای ماه مبارک رمضان است مختلف و متعدد است:

روایات از طریق اهل سنّت به‌طور عجیبی در تعیین شب قدر اختلاف دارد برخی روایات می‌گوید شب قدر یک شب نامعلوم در میان شبهای سال است، برخی می‌گوید از ماه رمضان و شعبان خارج نیست.

و بعضی دیگر آن را شب اول ماه رمضان، شب هفدهم، شب بیست ویکم و شب بیست و سوم می‌داند لکن معروف بین اهل سنت آن است که شب قدر شب بیست و هفتم ماه رمضان است.

به امام حسن مجتبی (ع) گفته شد شب قدر را معین کند حضرت فرمود: «از شب بیست سوم تا بیست و هفتم (در این پنج شب) آن را جستجو باید کرد.» راوی این روایت معاویه بن ابی سفیان است.

امّا روایات رسیده از طریق اهل بیت (ع) نیز مختلف است: برخی از روایات می‌گوید شب قدر یکی از سه شب ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان است. امام صادق (ع) به حسان فرموده‌است «شب قدر را در یکی از این سه شب از شب‌های ماه رمضان جستجو کن».

برخی دیگر از روایات می‌گوید شب قدر یکی از دو شب ۲۱ و ۲۳ می‌باشد. امام صادق (ع) به حسان بن مهران فرموده‌است: «شب قدر را در ۲۱ و ۲۳ جستجو کن».

و نیز ابو بصیر می‌گوید به امام صادق (ع) عرض کردم فدایت شوم آن شبی که امیدها را عرضه و خواستنی‌ها را در آن می‌خواهند کدام است؟ فرمود: «آنها را در شب ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان عرضه می‌کنند» ابو بصیر می‌گوید عرض کردم پس اگر احیای هر دو شب برایم میسر نشد؟ فرمود: «چه سهل است احیای دو شب در برابر آنچه تو می‌طلبی».

امّا مشهور بین علماء شیعه آن است که شب قدر همان شب ۲۳ ماه رمضان است و روایات زیادی بر این مطلب دلالت دارد که به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می‌شود:

امام صادق (ع) فرموده‌است: «در هر شب ماه رمضان سوره انا انزلنا را هزار مرتبه بخوان و شب بیست و سوم، دل را محکم و گوش باز کن و عجائب بشنو از آنچه بینی» به امام محمد باقر گفتند چگونه بدانم که شب قدر در هر سال هست؟ فرمود: «از اول ماه رمضان هر شب صدبار سوره دخان را بخوان و شب ۲۳ آنچه از آن پرسیدی به چشم خود ببین و باور کن».

زراره از یکی از دو امام صادق و امام محمد باقر (ع) روایت نموده‌است که «شب ۲۳ همان شب جهنی» است و حدیث جهنی (انصاری، عبدالله) این است که به رسول الله عرضه داشت یا رسول الله منزل من از مدینه دور است دستورم بده برای درک شب قدر شب معینی وارد مدینه شوم پیامبر اکرم (ص) فرمود: شب ۲۳ داخل شو».

این روایت در منابع اهل سنت نیز آمده‌است.

با توجه به این روایات صادره از مقام عصمت و نیز رأی مشهور بین علما شیعه به این نتیجه می‌رسیم که شب قدر منحصر است در بین شب‌های ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان و احتمال قوی همان شب ۲۳ است امّا دعای روز بیست و هفتم ماه رمضان با قطع نظر از سند آن هرگز دلالت ندارد که شب ۲۷ ماه رمضان شب قدر باشد زیرا در آن چنین آمده‌است: «اللّهم ارزقنی فیه فضل لیله القدر» خدایا روزی کن مرا در آن فضیلت شب قدر را؛ آنچه خواسته شده‌است این است که ثواب شب قدر به دعا کننده عطا شود نه اینکه شب بیست و هفتم شب قدر است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱ـ تفسیر المیزان، ج۲ و ج۲۰، ص۵۶۶ به بعد.

۲ـ تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۱۹۰ به بعد.