درخت زقوم

سؤال

درخت زقّوم چه نوع درختي و ميوه آن چيست؟ آيا جهنّم را مي‎پوشاند؟

همان‎گونه كه انسان در اين جهان داراي دوگونه اعمال قلبي و روحي و اعمال جسمي و مادّي است به تصريح آيات و روايات به حسب دو جنبه بودن معاد به صورت جسماني و روحاني، پاداش‎ها و عذاب‎ها در قيامت نيز به دو صورت روحاني و جسماني هستند كه مي‎تواند مايه لذّت و يا سبب عذاب جسم بوده و حتّي تأثيراتي در روح مي‎گذارد. قرآن در اين‎باره براي تربيت و برحذر داشتن از اعمال ناشايسته، با اعلام هشدار به مجرمان به بيان كيفيّت غذاها و نوشيدني‎هاي دوزخيان مي‎پردازد؛ چنان‎كه در آيات ۶۲ صافات و ۴۳ دخان و ۵۲ واقعه مي‎فرمايد: ﴿إِنَّ شَجَرَه الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِيمِ﴾ ﴿أَ ذلِكَ خَيْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَه الزَّقُّومِ إِنَّها شَجَرَه تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ﴾ ﴿لآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ﴾.

واژه زقّوم از مادّه «زقم» به معناي بلعيدن است. برخي گفته‎اند: اين واژه از حبشه به محيط اعراب آمده است. در هر صورت نام گياهي بدمنظر، تلخ، خشن، ناگوار، بدبو، بدطعم و سمّي است و وقتي به بدن اصابت كند متورّم مي‎شود و داراي برگ‎هاي كوچكي است؛ در قعر جهنّم مي‎رويد و طعام ويژه گروهي از دوزخيان است. مرحوم راغب در كتاب مفردات معتقد است كه زقّوم به معناي هرگونه غذاي تنفّرآميز دوزخيان است. بعضي از مفسّران گفته‎اند هنگامي كه اين واژه از قرآن نازل شد، جمعي از كفّار قريش گفتند ما گياهي به نام زقّوم سراغ نداريم؛ مردي از آفريقا بر آنها وارد شد، از او سؤال كردند آيا زقّوم را مي‎شناسي؟ او گفت اين لغت نزد ما به معناي كره و خرما است! هنگامي كه اين معنا به ابوجهل رسيد از روي استهزاء به كنيز خود گفت: زقّمينا يعني زقّوم ما را بياور!‌ منظورش كره و خرما بود؛ بعد به يارانش گفت: شما هم زقّوم بخوريد، اين همان چيزي است كه محمّد ما را به آن تهديد مي‎كند، گمان مي‎برد آتش درخت مي‎روياند در حالي كه آتش سوزاننده درخت است. اين معنا سبب شده كه برخي از لغوي‎ها و مفسّران به گمان اين‎كه تفسير مذكور جدّي و واقعي است يكي از معاني زقّوم را همين معنا مي‎دانند چنان‎كه در كتاب لسان‎العرب از جوهري نقل شده كه:‌ زقّوم اسم غذايي است براي عرب‎ها كه در آن خرما و كره باشد. در كتاب الميزان آمده كه سور صافات سه ويژگي شجره زقّوم را بيان مي‎كند: اوّل اين‎كه طعام گناه دوستان است ـ دوّم اين‎كه چون سرب و يا مس گداخته است ـ سوّم اين‎كه در درون شكم‎ها چون آب جوش غل مي‎زند. امثال معاويه‎ها غافلند كه اصول حاكم بر جهان آخرت با اصول حاكم بر اين دنيا تفاوت بسيار دارد؛ گياه يا درختي كه از قعر جهنم مي‎رويد به رنگ جهنّم بوده و در شرايط دوزخي پرورش مي‎يابد كه اين تعجّبي ندارد مگر زنده ماندن انسان دوزخي در دوزخ يا در بهشت عجيب نيست؛ و يا ساير عجايبي ديگر همانند وجود سبزه و چمن و گياه در قعر اقيانوس‎ها تعجب ندارد؟ به هر حال خداوند هر كاري را بخواهد، انجام مي‎دهد. امّا تشبيه شكوفه‎هاي درخت زقوم به سرهاي شياطين كه سمبل زشتي و بدي است نوعي تشبيه است و مي‎رساند كه اين درخت علاوه بر ويژگي‎ها و اثرات ضرربخش آن، داراي ظاهري بسيار بد منظر و زشت است كما اين‎كه در عرف مردم هم در مورد زيبايي‎ها به فرشته مثال مي‎زنند و حال آن‎كه آن را نديده‎اند و عموماً‌ اين‎ها تشبيهاتي رسا و گويا مي‎باشند.