بداء و علم الهی

سؤال

درگاه‌ها

«بداء» در عقیده شیعه به چه معنی است؟ آیا این اعتقاد با قاعده علم مطلق الهی ناسازگار نیست؟

بداء در لغت و عرف

بداء در لغت و عرف به معنای ظاهر شدن و آشکار شدن امری بعد از مخفی بودن آن است. اگر انسانی درباره امری دیدگاه خاصی داشته است و به جهت حادث شدن چیزی متوجه شود که دیدگاه او اشتباه و از روی جهل به مصالح و مفاسد بوده است و پس از این توجه یافتن عملکرد خود را تغییر دهد، گفته می شود برای این شخص بداء حاصل شده است.

بداء در کلام شیعی

«بداء» در کلام شیعی در مورد خداوند مطرح شده است اما بدائی که به خدا نسبت داده می شود به معنای لغوی آن نیست زیرا چنین معنایی مستلزم جهل و نقص در ذات اوست.

بداء در دو مقام معنی شده است: در مقام ثبوت و در مقام اثبات. مقصود از بداء در مقام ثبوت این است که خداوند مقدّراتی را برای انسان قرار داده است اما انسان می تواند با اعمال خود آن را تغییر دهد. یعنی آن چه خداوند تقدیر کرده است مشروط و قابل تغییر است. مقصود از بداء در مقام اثبات این است که انبیاء یا معصومین(ع) از امری خبری بدهند و دلیل إخبار ایشان نیز این باشد که علم به مقتضی آن دارند. مثلاً حضرت یونس(ع) وقتی از عذاب الهی خبر می دهد به جهت این است که از مقتضی آن اطلاع دارد. یعنی علم دارد به این که چه چیزی موجب نزول عذاب الهی می شود. اما انبیاء و اوصیا اطلاع از مانع تأثیر مقتضی ندارند. لذا گاهی خبری می دهند اما به جهت وجود مانع، مقتضی اثر نمی کند و خلاف خبر ایشان محقّق می شود به نحوی که نمی توان با عدم تحقق إخبار ایشان سخن آن ها را کذب دانست.

عدم تنافی بداء با علم مطلق الهی

بین علمای شیعه اتفاق نظر وجود دارد که خداوند عالم به تمام اشیاء و حوادث عالم است. هیچ امری چه آشکار باشد و چه پنهان از تحت علم او خارج نیست. این مطلب در آیات مختلفی از قرآن کریم و در کلمات معصومین(ع) مشهود است؛ همانند:

• ﴿إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يَخْفىٰ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لاٰ فِي السَّمٰاءِ‌؛ یقیناً چیزی در زمین و در آسمان بر خدا پوشیده نیست.﴾(آل عمران:5)
• ﴿رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِي وَمَا نُعْلِنُ وَ مٰا يَخْفىٰ عَلَى اللّٰهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ فِي الْأَرْضِ وَ لاٰ فِي السَّمٰاءِ‌؛ پروردگارا! یقیناً تو آنچه را ما پنهان می داریم و آنچه را آشکار می کنیم، می دانی و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پنهان نیست.﴾(ابرهیم:38)
• از امام أمير المؤمنين(ع) در خطبه 105 نهج البلاغه نقل شده است: «كلّ سر عندك علانية، كل غيب عندك شهادة‏؛ هر چیز مخفی نزد تو آشکار است و هر غیبی نزد تو مشهود است.»
• از امام الباقر(ع) نقل شده است: «انّ اللّه نور لا ظلمة فيه و علم لا جهل فيه، و حياة لا موت فيه‏؛ همانا خداوند نوری است که ظلمتی در آن نیست و علمی است که جهلی در آن وجود ندارد و حیاتی است که مرگی در آن وجود ندارد.»

علم مطلق الهی با هر دو مقام بداء یعنی بداء در مقام ثبوت و بداء در مقام اثبات قابل جمع است.

نسبت به مقام ثبوت می توان گفت خداوند اولاً علم دارد به این که چه چیزی برای بندگان مقدّر شده است و ثانیاً علم دارد به این که چه چیزی می تواند مقدّرات آن ها را تغییر دهد و ثالثاً علم دارد به این که آیا بنده تقدیر خود را تغییر می دهد یا خیر؛ زیرا هیچ امری بر خدا پوشیده نیست. مقدّرات خداوند مشروط به اموری هستند و لذا ممکن است با تحقق این امور تغییر کنند. به همین جهت منافاتی میان علم مطلق الهی و بداء در مقام ثبوت وجود ندارد.

نسبت به مقام اثبات می توان گفت انبیاء و اوصیاء از مانع تأثیر مقتضی اطلاع ندارند. اما خداوند عالم به همه چیز است و لذا به موانع تأثیر نیز آگاهی دارد. بنابراین خداوند اولاً علم به موانع دارد و ثانیاً می داند که آیا مانع محقق می شود یا خیر. پس منافاتی میان علم مطلق الهی و بداء در مقام اثبات نیز وجود ندارد.

منابع

• سبحانی تبریزی، جعفر (۱۴۰۸). البداء في ضوء الکتاب و السنة. بیروت: دار الأضواء.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲). مفردات الفاظ قرآن. به کوشش صفوان عدنان داوودی. بیروت-دمشق: دار القلم- الدار الشامية.
• سبحانی، جعفر (۱۴۲۸). محاضرات فی الالهیات. قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
• خرازی، محسن (۱۴۱۷). بدایة المعارف الإلهیة في شرح عقاید الإمامیة. قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي.
• مجلسی، محمد باقر (۱۴۰۳). بحار الانوار. بیروت: دار إحياء التراث العربي‏.
• سبحانی تبریزی، جعفر (۱۴۱۸). النسخ و البداء في الكتاب و السنة. بیروت: دار الهادي.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.