روایت «از شر کسى که خودش را سبک می‌شمارد، ايمن مباش»

سؤال

در مورد حدیث «مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّهُ»توضیح دهید؟

روایتی از امام هادی(ع) نقل شده که «از شرّ کسی که خود را سبک می‌شمارد ایمن مباش». دلالت این روایت را بر این دانسته‌اند که شرارت و خباثت از انسانی برمی‌خیزد که عزت و کرامت خود را نشناخته است. روایات زیادی وجود دارد که اگر انسان ارزش و کرامت خود را می‌شناخت، معصیت نمی‌کرد و شهوات او را دربرنمی‌گرفت.

متن و ترجمه حدیث

« مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّهُ

از شرّ كسى كه خودش را سبك شمارد ايمن مباش.

»

کرامت انسانی

همه انسان‌ها از دیدگاه قرآن دارای کرامت ذاتی‌اند، چرا که انسان موجودی برگزیده الهی است که خداوند او را نسبت به سایر موجودات عالم، در آفرینش کرامت بخشیده و در میان موجودات این جهان، از مواهب و توانایی‌ها، ظرفیت و قابلیت‌های خاصی برخوردار است که او را از دیگر آفریدگان ممتاز می‌سازد. اما کرامت و ارزش انسان در گرو انتخاب آگاهانه راه کمال و تقوا است. در این مسیر طبعاً همه انسان‌ها دارای ارزش مطلق و یکسان نخواهند بود، بلکه اهل ایمان و عمل صالح دارای فضایل و ارزش‌های والا و مثبت، و اهل کفر و عصیان دارای رذایل و عناصر منفی بوده و هر یک مراتب مختلفی خواهند داشت.

منظور از کرامت ارزشی، کرامتی است که بالقوه در ضمیر انسان وجود دارد. حال او است که باید ارزش این کرامت را به فعلیت برساند. حرکت آگاهانه به سوی ارزش‌ها و به گونه‌ای حرکت کردن که کرامت ذاتی را به کرامت ارزشی متصل نماید. در سوره اسراء آیه ۱۷ خداوند به ارزش و کرامت انسان اشاره نموده و می‌فرماید: «ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم»

ارتباط عدم شناخت کرامت انسانی و بروز شرارت

شخصیت هر فرد نشانگر ارزش وجودی آن در اجتماع و جامعه است. گناه مهمترین عامل تخریب شخصیت فرد است. آدمی به جز آنچه که زیر بنای موقعیت، آبرو و منش ظاهری او را می‌سازد، باید در صدد به دست آوردن عوامل دیگری برآید که بنیانگذار ارزش‌های معنوی گردد. ترک گناه از بزرگترین این عوامل است که سازنده شخصیت حقیقی هر فرد می‌باشد. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَيْهِ شَهَوَاتُهُ؛ کسی که برای خود شخصیت قائل است، شهواتش در پیش او پست و ناچیز خواهد بود.» بزرگترین الگوی منش، الگوی نهانی شخصیت است که هر کس باید در وجدان و ذات خود، بدان برسد و گناه هر چند پنهانی، این پیکره را از درون می‌شکند، هرچند در بیرون، مردم آن را سالم بپندارند. در جای دیگر حضرت علی(ع) چنین می‌فرماید: «مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فلا تُرْجَ خیرُه؛ کسی که شخصیت نزد او خوار و پست باشد، به خیر او امیدی نیست.»

کسانی برای خود ارزشی قائل نیستند و کرامت خود را ارج نمی‌نهند، افرادی هنجارشکن‌اند و در نتیجه به هیچ چیز از اصول اخلاقی و عرفی پایبند نیستند. در واقع یک سری رفتارهایی را در جامعه انجام می‌دهند که به شخصیت و کرامت نفس انسانی لطمه وارد می‌شود و مشخص است که در چنین رفتاری، جامعه افراد با شخصیت را از دست می‌دهد و زمینه‌های نابودی و به انزوا کشاندن الگوهای درست را به همراه دارد و موجب بروز افراد بزهکار، عاصی و مجرم می‌شود. نتیجه این است که از دیدگاه قرآن، تربیتی سازنده است که انسان را متوجه ارزش‌های وجودی و کرامت نفس خود کند تا در حفظ عزت نفس خویش بکوشد. انسان مؤمن می‌کوشد از هر قید و بندی برای خود و جامعه و در نهایت در پیشگاه خدا مفید و عزیز باشد. انسان که بندگی خدا را پذیرفته، کرامت و بزرگواری را در خود احساس می‌کند و محکوم خواهش‌های نفسانی نمی‌گردد و با معصیت خدا، نفس را به پستی نمی‌کشاند.

مطالعه بیشتر

• استاد شهید مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ناشر انتشارات صدرا، قم، ۱۳۷۸۹ ش، ص۲۰۹، (بحث ارزش کرامت در قرآن و حدیث).

• آیت الله جوادی آملی، مبانی اخلاق در قرآن، ناشر انتشارات مرکز نشر اسراء، قم، ۱۳۷۷ ش، جلد دوم، ص۱۶۷، (بحث اهمیت تهذیب نفس).

• آیت الله مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندری، ناشر، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ۱۳۷۸ ش.

• رضا فرهادیان، مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و حدیث، ناشر، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ ش، ص۲۵۲.