فلسفه نماز

سؤال

فلسفه و حکمت نماز چیست؟

از آن جا که دین اسلام به بصیرت و توجه در اعمال و دقت نظر در آنها اهتمام زیادی قائل است لذا به قدر ادراک بشری، فلسفه و حکمت آنها را بیان نموده است تا در پرتو آگاهی به فلسفه و حکمت آنها علاوه بر تعبّد و تسلیم در برابر فرمان حق، با بصیرت و شناخت بیشتری به انجام اعمال خود بپردازد.

اما در مورد فلسفه نماز، در این‌جا به‌طور خلاصه به ذکر پاره ای از آن‌ها می‌پردازیم:

ارتباط با خدا

انسان فطرتاً نیاز به ارتباط با آفریدگارش دارد و باید این نیاز درونی را با شیوه‌ای مفید و سازنده ارضاء کند و به آن پاسخ مثبت دهد،چون هر موجودی که لباس هستی پوشیده و از عدم، پای به عرصه وجود و حیات نهاد به‌طور ناخودآگاهی خواستار و پویای آفریدگار و صانع خویش است تا پاس حرمت و احترام لازم را بنماید و فطرت یک شعور باطنی است که انسان را به‌طور ناخودآگاه به سوی خالق و آفریدگارش رهبری می‌نماید و در این هدایت به سوی خدا به هیچ گونه استدلال و برهانی نیاز ندارد.

دانشمندان غربی هم بر این مسئله اذعان دارند از جمله ژان ژاک روسو می‌گوید: راه خداشناسی منحصر به عقل نیست بلکه شعور فطری بهترین راهی است که برای اثبات این موضوع که همه موجودات غیر انسان با شعور، خدا را می‌پرستند.

اگر این ارتباط با خدا که یک نیاز درونی است، رها شود و بدان توجه نگردد، هرگز نابود نمی‌شود بلکه در میان سردرگمی یا سر از الحاد درمی‌آورد یا خدایان باطل را جایگزین خدای حقیقی می‌کند.

نماز در اسلام برنامه جامع و زنده توحیدی است که انسان را از سر درگمی بیرون آورده و نیاز ارتباط با آفریدگار را برای انسان به صورت صحیح هدایت می‌نماید و تکرار نماز در هر شبانه روز این ارتباط را هموارتر و تازه نگه داشته و کامل می‌نماید.

درس بندگی ازکلاس نماز

مهم‌ترین فلسفه نماز، بلکه همه عبادات، درس عبودیت و بندگی خدا است. در دستور نماز شرایط و وظائف متعددی وجود دارد مانند وضو، غصبی نبودن مکان، لباس، آب و پاک بودن بدن و روبه قبله بودن و… که انسان مسلمان خود را روزی پنج نوبت مسئول و موظف به انجام آنها می‌داند و فرمان الهی را با کمال تسلیم و تواضع انجام می‌دهد و همین مراقبت درس بندگی را به انسان آموزش می‌دهد و بر همین اساس است که در تشهد نماز، اول به عبودیت و بندگی پیامبر و بعد به رسالت و نبوت پیامبر اقرار می‌کنیم.

مایه آرامش و اطمینان

یاد خدا مایه حیات قلوب و آرامش دل‌ها و رفع پریشانی و اضطراب است، همچنان‌که خدا می‌فرماید: ﴿الا بذکر الله تطمئن القلوب﴾ «آگاه باشید که یاد خدا مایه اطمینان دل‌هاست». یاد خدا بسیاری از فضائل انسانی را در درون انسان زنده می‌کند و انسان را به انجام مسئولیت‌ها وامی‌دارد و همه عبادات ذکر خداست و چون نماز نقش بارزتری در زنده نگه داشتن یاد خدا در دل‌ها دارد خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: نماز را بر پا دار تا به یاد من باشی و تکرار نماز در هر شبانه روز، غفلت را از سر راه بیرون رانده و برنامه ارتباط و پیوند با خدا را شکوفا می‌کند.

و جای هیچ شک و تردیدی وجود ندارد که یکی از مشکلات اساسی بشر امروزی، فراموشی خدا و روی آوردن به ظواهر دنیا است و هر چه هم بیشتر غرق در لذات زود گذر دنیا می‌شوند از خدا دورتر و مشکلات آنها بیشتر می‌شود و همین سردرگمی و پوچی بشر امروز بهترین دلیل بر اهمیت یاد خدا است که در پرتو پیروی از دین مترقی اسلام به دست می‌آید.

بازدارندگی از گناهان

نماز پرورنده روح و پاک کننده آن از زشتی‌ها و ناپاکی‌ها است، نماز در روح انسان اراده قوی و نیروی خداترسی می‌آفریند و انسان را عبد و بنده حق می‌کند و از اسارت و بندگی نفس و هوای شهوانی آن آزاد می‌کند و در پرتو چنین اراده و نیرویی است که انسان از پلیدی‌ها دور می‌شود و استعدادهای خود را در جهت ترقی و کمال الهی و انسانی خود به کار می‌گیرد؛ و لذا با توجه به همین اراده و قدرت معنوی در برابر معاصی، به زانو در نمی‌آید و آلوده به آنها نمی‌شود و چنانچه آلودگی هم حاصل شود در پرتو نماز آن آلودگی‌ها را از روح خود پاک می‌کند.

استقامت و بردباری

نماز انسان را با پناهگاهی مطمئن و یاری مهربان آشنا می‌کند که در برابر سختی‌ها و مشکلات زندگی به او اتکاء می‌کند و در برابر آنها ذلیل و خوار نمی‌گردد بر همین اساس، خداوند متعال در دو جای قرآن می‌فرماید: از خصلت صبر و نماز کمک بجوئید.

نظم و انضباط

انجام نماز در اوقات معین و مخصوص، آداب نماز در مورد نیت و قیام و رکوع و سجود و و جای گرفتن هر موضوعی در محل خودش، علاوه بر آثار مفیدی که در روح انسان می‌گذارد، موجب نظم و انضباط در زندگی خواهد شد، همان‌طور که در زندگی بزرگان ما، این امر به وضوح مشهود بود و با توجه به این که یکی از عوامل پیشرفت و بسیار مهم در تکامل، نظم و انضباط است و مسائل تربیتی در پرتو نظم و انضباط است که به نتیجه می‌رسد، جایگاه نماز درتکامل انسان بهتر معلوم می‌شود.

درس تواضع در پرتو نماز

یکی از اسرار نماز این است که انسان خودبینی و تکبّر را درهم می‌شکند و درس تواضع و فروتنی در برابر خدا می‌آموزد. زیرا در هر شبانه روز در هفده رکعت نماز واجب، ۳۴ بار پیشانی بر خاک و زمین می‌نهد و به سجده می‌افتد که نشانه نهایت تواضع است و در سجده خود را همچون پرکاهی در میان اقیانوس بزرگ می‌نگرد و خود را ناچیز و بنده کوچک خدا دانسته و هرگونه خودخواهی و غرور را از خود دور می‌سازد. در این رابطه امام علی(ع) می‌فرمایند: خداوند ایمان را به جهت پاک ساختن از شرک و آلودگی شرک و نماز را به خاطر دور شدن از تکبّر واجب کرده است.

مطالعه بیشتر

۱. ابواب رحمت، ص۶۹تا ص۱۸۳، علی نمازی شاهرودی، ناشر حاذق، چاپ سوم، ۱۳۶۲ش قم.

۲. سجاده عشق، ص۵۲تا ص۶۲، صالحی حاجی‌آبادی، ناشر مؤلف، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، قم.

۳. یکصد و چهارده نکته درباره نماز، قرائتی، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۲ش تهران.