ولایتعهدی امام رضا(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

امام رضا تا آغاز خلافت مأمون در زادگاه خود شهر مدینه اقامت داشت. مامون پس از به خلافت رسیدن با نوشتن نامه‌ای وی را به مرو دعوت کرد؛ امام عذر آورد اما مامون اصرار کرد و امام از مدینه و از راه بصره و فارس به مرو آمد. با اصرار مامون ولایتعهدی را پذیرفت به شرطی نه امرى كند و نه نهى‌ای، نه فتوى دهد و نه قضاوت كند، نه منصب دهد و نه عزل كند.  

<ref>{{پک|1=ابن بابويه|2=1378|ک=عيون أخبار الرضا عليه السلام|ص=۲۴۵|ج=۲</ref>

مأمون در نامه‌اي براي عباسيان در بغداد، برخی از اهداف خود را از ولایتعهدی امام رضا(ع) بيان كرده است که براي حفظ خلافت و استحكام پايه‌هاي آن علی بن موسی را به ولايتعهدي خود انتخاب كردم كه مردم را به خدمت ما بخواند و به سلطنت و خلافت ما اعتراف نمايد.

<ref>ابن بابويه، محمد بن على، عيون أخبار الرضا عليه السلام، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰، باب۴۱، حدیث۱.</ref>

<ref>ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ۱۳۸۵هجري، ج۶، ص۴۰۸.</ref>

يكي از عللي كه باعث شد مأمون تصميم بگيرد كه امام رضا(ع) را از مدينه به خراسان (مرو) منتقل كند و به عنوان ولايتعهدي با آن حضرت بيعت كند وجود قيام‌ها و شورش‌هايي بود كه از جانب علويّون صورت مي‌گرفت و اين امر به صورت مهم‌ترين مشكل براي خلافت عباسيان در آمده بود.

 

در زمان مأمون، شورش‌هايي از جانب علويان صورت گرفته بود.<ref>طبري، محمّد جرير، تاريخ طبري، ترجمه: ابو القاسم پاينده، تهران، انتشارات اساطير، چاپ اول، ۱۳۵۴، ج۱۳، ص۳۸ ـ ۵۶.</ref>  از جمله این قیام‌ها زيد النار در بصره؛ محمد بن جعفر ملقب به ديباج در مکه؛ابراهيم بن موسي بن جعفر در یمن؛ محمد بن سليمان بن داود بن حسن در مدینه؛ جعفر بن زيد بن علي و حسين بن ابراهيم بن حسن بن علي در واسط و محمد بن اسماعيل بن محمد در مدائن بود.<ref>مرتضي حسيني، جعفر، زندگي سياسي هشتمين امام، ترجمهء دكتر سيد خليل خليليان، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۶۵ه.ش، ص۹۷ـ ۱۲۳.</ref>

مأمون دريافته بود كه براي رهايي از اين وضع و همچنين مشكلات ديگري كه خلافتش را تهديد مي‌كرد بايد چاره‌اي بيانديشد. با طرح ولايتعهدي امام رضا(ع) و شركت آن حضرت در حكومت، اين هدف مأمون تأمين مي‌شد. زيرا با شركت آن حضرت در حكومت، علويان خلع سلاح مي‌شدند؛<ref>مطهري، مرتضي، سيري در سيره ائمه اطهار(ع) ، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۶۷، ص۲۰۸.</ref> مأمون سعي كرد با شركت دادن امام رضا(ع) در حكومت با عنوان ولايتعهدي، علويان را در مقابل خويش خلع سلاح سازد.<ref>سيوطي، تاريخ الخلفاء، بيروت، دار الجيل، ۱۴۰۸ق، ص۳۶۶.</ref>

 

<ref>ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار احياء التراث العربي، چاپ اول، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۰۷.</ref>

<ref> عاملي، جعفر مرتضي، حياه سياسي امام رضا، قم، نشر اسلامي، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص۲۲۶.</ref>

مأمون نه تنها انقلابات علويان را خاموش ساخت بلكه اعتماد بسياري از ايشان، طرف‌داران و دوستداران آنها را نيز جلب كرد و توانست از بسياري از علويان و ديگران كه با وي بيعت نكرده بودند بيعت بگيرد و به اطاعت خود در آورد.<ref>عاملي، جعفرمرتضي، زندگاني سياسي امام رضا(ع) ، انتشارات اسلامي جامعه مدرسين، قم، چاپ اول، ۱۳۶۵، ص۲۱۷.</ref>  

یکی از اهداف مامون از ولایتعهدی، مشروعیت بخشی به حکومت خود توسط اهل بیت بود. اگر امام رضا(ع) و لايتعهدي او را بپذيرد، مشروعيت خلافت بني‌عباس را پذيرفته است. يعني با قبول امام(ع)، خلافت عباسي رسميت مي‌يافت. <ref>ابن بابويه، محمد بن على، عيون أخبار الرضا عليه السلام، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰، باب۴۱، حدیث۱.</ref>

 

مأمون براي در امان ماندن خود از خطرات احتمالی امام رضا(ع)، با تحت نظر گرفتن امام(ع) مي‌خواست در برابر خطري كه او را از سوي شخصيتي با عظمت و گرانقدر تهديد مي‌كرد، محافظت نمايد و در زير سايه حمايت از امام(ع) حكومت خويش را محفوظ دارد. مأمون از وجود امام و شخصيت با نفوذ آن حضرت بسيار در هراس بود و به هر نحوي و با هر وسيله‌اي مي‌خواست از اين تهديد و خطر در امان باشد. مأمون در قبولاندن ولايتعهدي به امام، حضرت را تهديد مي‌كند كه اي علي بن موسي! اگر اين امر را نپذيري گردنت را خواهم زد و امام را تهديد به قتل مي‌كند.<ref> اصفهاني، ابوالفرج، مقاتل الطالبيين، ترجمه رسولي محلاتي، تهران، نشر صدوق، چاپ دوم، ‌بي‌تا، ص۵۲۴. </ref>

عامل ديگر كه در جلب امام به مرو مؤثر بود، اين است كه مأمون مي‌خواست با پذيرش ولايتعهدي از طرف امام(ع)، مقام و منزلت آن حضرت كاهش يافته و از چشم طرف‌داران بيافتد و در اين صورت ديگر كسي به آن حضرت به عنوان يك چهره مقدّس نگاه نخواهد كرد. ابوصلت هروي در علت واگذاري ولايتعهدي به امام(ع) مي‌گويد که مامون ولايتعهدي را به امام واگذاشت تا به مردم نشان دهد كه او دنياخواه است و بدين ترتيب موقعيت اجتماعي و معنوي خود را پيش آنها از دست بدهد. این نگرش در سخنان خود مامون هم آمده است که ولایتعهدی باعث می‌شود مردم به مرور بگویند او اهلیت امامت را ندارد. <ref>ابن بابويه، محمد بن على، عيون أخبار الرضا عليه السلام، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰، باب۴۱، حدیث۱.</ref>

=== بدست آوردن حمایت عباسیان ===

 

 

== اهداف الهی امام رضا(ع) در پذيرش ولايتعهدي ==  

امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی مامون، بارها مورد اعتراض قرار می‌گرفت که چرا تن به چنین کاری زده است. در رایتی آمده است که مردی به امام رضا(ع) گفت چرا ولایتعهدی را پذیرفتی؟ امام پرسید به نظر تو مقام نبوت بالاتر است یا وصایت؟ مرد گفت: نبوت بالاتر است. امام پرسید مسلمان افضل است یا مشرک؟ مرد گفت: مسلمان برتر است. امام فرمود يوسف كه پيامبر بود از عزيز مصر كه مشرك بود درخواست كرد كه او را والي و حاكم گرداند، ولي مأمون، مرا مجبور كرد كه ولايتعهدي را بپذيرم. {{متن عربی|وَ الْمَأْمُونُ أَجْبَرَنِي عَلَى مَا أَنَا فِيه‏}}<ref> ابن بابويه، محمد بن على، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش / ۱۹۶۶م، ج۱، ص۲۳۸.</ref> در روایتی آمده است که مامون به امام رضا(ع) گفت اگر ولایتعهدی را نپذیری، گردنت را می‌زنم! امام فرمود خدا نهی کرده که خود را به هلاکت اندازم. اگر اینگونه است، می‌پذیرم.<ref> ابن بابويه، محمد بن على، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1385ش / 1966م، ج1، ص238.</ref>

<ref> ابن بابويه، محمد بن على، الأمالي، تهران، کتابچی، چاپ: ششم، ۱۳۷۶ش ، ص۷۲.</ref>

== حفظ جان خويش و شيعيان ===

امام رضا(ع) بعد از پذیرش ولایتعهدی، با اتخاذ روش‌هائي سعي داشت كه اهداف مأمون را خنثي كند و از آغاز دعوت امام تا روز شهادت حضرت همواره اين روند را ادامه دادند؛ اگر امام ولايتعهدي را نمي‌پذیرف، مامون براي حفظ خلافتش با تمام توان به سركوب اهل بیت(ع) روی‌می‌آورد.<ref>حسن ابراهيم حسن، تاريخ سياسي اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، انتشارات جاويدان، چاپ نهم، ۱۳۷۶، ج۲، ص۱۷۹.</ref>

پذیرش مقام وليعهدي يک اعتراف ضمني از سوي عباسيان به شمار مي‌رفت كه اهل بیت رسول خدا(ص) در حكومت سهم شايسته‌اي دارند. پذیرش ولایتعهدی باعث شد مردم خاندان پيامبر را در صحنه سياست حاضر بيابند و به دست فراموشي‌شان نسپارند، گمان نكنند كه آنان فقط علما و فقهايي هستند كه در عمل هرگز به كار ملت نمي‌آيند. محمد بن عرفه از حضرت پرسيد: اي فرزند رسول خدا! به چه انگيزه اي وارد ماجراي وليعهدي شدي؟امام پاسخ داد: به همان انگيزه اي كه جدم علي(ع) را وادار به ورود در شورا نمود.

<ref>ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ ق، ج۴، ص۳۶۴.</ref>

<ref>ابن بابويه، محمد بن على، عيون أخبار الرضا عليه السلام، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.</ref>