مفهوم روایت انا مدینه العلم و علی بابها

سؤال

معنا و مفهوم روایت نبوی «انا مدینه العلم و علی بابها» چیست؟ آیا می‌توان از این حدیث این را فهمید که پس از عبور از باب علم دیگر به آن نیاز نیست یا می‌توان از در سبقت گرفت و به پیامبر اکرم(ص) نزدیک تر از خود حضرت علی(ع) شد؟

روایت «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ‏ وَ عَلِيٌ‏ بَابُهَا» گفتاری از پیامبر اسلام و در مدح امام علی(ع). پیامبر فرمود برادر و یاور مرا بخوانید، و وقتی ابوبکر و عمر وارد بر ایشان شدند، با روی برگردانی از ایشان دوباره این درخواست را تکرار کردند، وقتی علی(ع) وارد شد، حضرت مدتی با ایشان گفتگو کردند و وقتی علی(ع) خارج شد، فرمود: پیامبر به من هزار باب از علم که از هر بابی هزار باب علم گشوده شد را تعلیم فرمود. بنابر این در این روایت و روایت انا مدینه العلم، منظور از باب علم، تبیین مقام علمی، مرجعیت و قرب معنوی امام علی به پیامبر بوده است؛ لذا تصور اینکه باب به معنای درب مادی است که از آن می‌توان عبور کرد، صحیح نیست.

روایت علم امام علی(ع)

علاوه بر روایت «انا مدینه العلم و علی بابها» روایت دیگری نیز نقل شده است که در زیر به آن اشاره می‌شود: در روزهای آخر عمر رسول خدا(ص) آن حضرت در حالی که مریضی او شدت یافته بود فرمود: برادر و یاور مرا بخوانید، عایشه، ابوبکر را خواند وقتی رسول خدا چشم باز نمود و به او نگاه کرد صورت خود را از او برگرداند و او خارج شد، و رسول خدا همان کلام سابق را دوباره تکرار کرد، آن گاه حفصه دستور داد عمر را بخوانند، وقتی حضرت او را دید از او هم روی گرداند، او نیز بیرون رفت، سپس رسول خدا(ص) باز فرمود: برادر و یاور مرا بخوانید، ام سلمه گفت: علی(ع) را بخوانید، وقتی علی(ع) آمد، حضرت به او اشاره کرد که نزدیک من بیا، امیر مؤمنان خود را به حضرت نزدیک کرد و رسول خدا(ص) مدتی با علی(ع) راز گفت، آن وقت امیر مؤمنان برخاست و در گوشه‌ای نشست تا رسول خدا(ص) به خواب رفت و علی(ع) از اتاق بیرون شد، مردم گفتند: ای ابوالحسن بگو چه رازی پیامبر با شما در میان گذاشت؟ حضرت فرمود به من تعلیم فرمود هزار باب از علم که از هر بابی هزار باب علم گشوده شد، و وصیت فرمود به من به کارهایی که من انشاء الله آن‌ها را انجام خواهم داد.

مرجعیت و مقام علمی علی

مقصود پیامبر اکرم(ص) از باب علم در این روایت، تبیین مقام علمی، مرجعیت دینی و خلافت الهی و قرب معنوی امیر المؤمنین به آن حضرت بوده است، گواه این سخن حدیث ثقلین است، زیرا رسول خاتم(ص) علی را در این حدیث، عدل غیرقابل انفکاک از قرآن قرار داده و تمسک و اقتداء به آن دو را ضامن هدایت و نجات امت از گمراهی قرار داده فرمود: «از قرآن و عترت سبقت و پیشی نگیرید و در حق آنان کوتاهی نکنید که هلاک می‌شوید، و به عترت و اهل بیت (من) چیزی آموزش ندهید، زیرا آن‌ها از شما داناترند، و آن گاه دست علی را گرفت و فرمود: هر که من مولا و سرپرست اویم، علی مولا و سرپرست او است، خدایا دوست دار کسی را که علی را دوست دارد و دشمن دار کسی را که علی را دشمن می‌دارد.»

رسول اکرم(ص) در این حدیث و حدیث «انا مدینه العلم…» و ده‌ها حدیث دیگر، علی(ع) را به عنوان مرجع و ملجاء امت اسلامی در تمام ابعاد و شئون زندگی مادی و معنوی معرفی نموده و اعلام می‌دارد که، بهره‌گیری از علوم قرآن و دانش پیامبر اکرم(ص) و سنت ناب نبوی و نجات از گمراهی، منوط به مراجعه و اطاعت از امیر مؤمنان علی(ع) بوده و در پرتو هدایت و دانش او میسر است، و تنها او است که در سایه دانش قرآن و پیامبر اکرم(ص) می‌تواند کشتی طوفان زده امت را از غرقاب گمراهی به ساحل نجات رهنمون گردد.

در پرتو برخورداری از چنین مقام و دانش بود که می‌فرمود: «از من سئوال کنید قبل از آن که مرا از دست بدهید، به خدا سوگند از هیچ چیزی تا روز قیامت از من سئوال نمی‌کنید مگر این که از آن شما را آگاه می‌کنم، از کتاب خدا از من بپرسید سوگند به خدا که هیچ آیه‌ای نیست مگر این که من می‌دانم در شب نازل شده یا در روز، در بیابان نازل شده یا در کوه.»

منظور از باب

از کیفیت طرح پرسش این‌طور استفاده می‌شود که باب، باب مادی تصور شده که عابر بعد از عبور از آن دیگر نیازی به آن ندارد. در حالی که در جریان این روایت مشخص شد که رسول اکرم(ص) با روگرداندن از ابوبکر و عمر، این مطلب را به آنان تفهیم نمود که هیچ‌کسی جز علی شایستگی و لیاقت باب علم بودن او را ندارد، و هیچ‌کسی را یارای آن نباشد که از علی به او نزدیک تر شود. بنابر این منظور از تشبیه به «در» بودن امام علی برای شهر علم رسول اکرم(ص)، مرجعیت و علم ایشان است که به جز این راه و پناه به این فرد، کسی نمی‌تواند به رسول اکرم نزدیک شود و از او استفاده کند.

بنابراین، هم چنان‌که در هیچ جهت سبقت گرفتن از پیامبر امکان‌پذیر نیست، سبقت از علی نیز امکان ندارد، همان‌طور که بی‌نیازی از دانش پیامبر اکرم(ص) عین سفاهت و جهالت و ضلالت است، بی‌نیازی از دانش علی نیز همین حکم را دارد. بنابر این سبقت گرفتن از علی(ع) مقدور نبوده و هیچ‌کس از دانش وی بی‌نیاز نخواهد بود.

گواه روشن این نیاز، سخنان خلیفه دوم، عمر است که گفت: «پناه می‌برم به خدا از هر مشکلی که برای (حل آن) ابوالحسن علی نباشد.» و نیز بارها این جمله را گفت: «اگر علی نبود عمر هلاک می‌شد.» پس چه کسی می‌تواند از دانش علی(ع) بی‌نیاز باشد؟

حضرت علی(ع) می‌فرماید: ای مردم سخنی را می‌گویم که آن را قبل از من کسی نگفته است، و بعد از من هم کسی نخواهد گفت: مگر دروغ گو، من بنده خدا و برادر نبی او هستم.