برنامه عملی محاسبه نفس: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۱: خط ۲۱:


== مراحل ==
== مراحل ==
عالمان اخلاق برنامه‌ای عملی، به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود. این برنامه و بخش‌های آن چنین است:<ref>دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref>
عالمان اخلاق برنامه‌ای عملی، به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود.<ref name=":0">دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref> این برنامه چنین است:


=== مشارطه ===
=== مشارطه ===
خط ۲۸: خط ۲۸:
مشارطه به دو صورت انجام می‌شود:  
مشارطه به دو صورت انجام می‌شود:  


به صورت کلی با اعضای هشت‌گانه: مراد از اعضای هشتگانه چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن است. در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند اعمال واجب را انجام داده و کارهای حرام را ترک کند.
* به صورت کلی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند به طور کلی همه اعمال واجب را انجام داده و کارهای حرام را ترک کند. در مشارطه به صورت کلی، فرد مشارطه را با اعضای هشت‌گانه خود (چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن) انجام می‌دهد.
 
* به صورت جزئی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب فعل یا رفتار خاصی نشود. این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است.<ref name=":0" />
درباره یک صفت یا رفتار خاص اخلاقی: این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است. او شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب آن رفتار ناپسند نشود.


=== مراقبه ===
=== مراقبه ===
در طول روز باید مراقب شرط‌های خود باشیم و خود را ملزم کنیم که به شرط خود عمل کنیم و از چارچوب برنامه مشارطه خارج نشویم. مراقبه به معنای حضور فعال شخص، هنگام عمل هر یک از اعضای هفت‌گانه است. قبل از عمل با فکر و تأمل نسبت به انگیزه و نیت خود مراقبت داشته باشیم؛ هنگام عمل مراقبت کنیم مبادا خلاف ارزش‌های اخلاقی و تعالیم الهی از ما سر زند.
کسی که مشارطه را در آغاز روز انجام داده، باید تا پایان روز مراقب باشد به شرط خود عمل کند. او باید قبل از عمل، با تفکر نسبت به انگیزه و نیت خود، مراقبت داشته باشد که خلاف اخلاق و دستورات الهی مرتکب کاری نشود. پس از عمل نیز باید مراقبت کند که با پیامدهای خاصی مانند ریا، منّت و آزار ارزش عمل خود را از بین نبرد.


و پس از عمل نیز مراقبت کنیم که با پیامدهای خاصی مانند: ریا، منّت، اذیت و… عمل صادر شده را ضایع نکنیم.
در ابتدای راه، از سخت‌گیری در مراقبه نهی شده است؛ بنابراین، انسان در ابتدای راه باید تنها نسبت به حلال و حرام مراقبت داشته باشد؛ یا تنها نسبت به یک صفت ناپسند، خود را محاسبه کند. او می‌تواند در مراحل بعد، به مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.


در مراقبت نباید ابتدای امر خیلی بر خود سخت بگیریم در ابتدای کار باید تنها بر حلال و حرام از خود حساسیت نشان دهیم یا نسبت به یک صفت بداخلاقی خود را محاسبه کنیم تا در مراحل بعد به خلوص نیّت و مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازیم.
=== محاسبه و معاقبه ===
فرد باید در پایان روز، پیش از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازد. شیوه محاسبه به این صورت است که اعمال را از ابتدای روز تا انتهای آن بررسی کرده و آنها را ارزیابی کند.<ref name=":0" />


محاسبه: قبل از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازیم. شیوه محاسبه به این صورت است که از ابتدای روز شروع می‌کنیم و با بررسی اعمال که از ما سرزده به ارزیابی آن‌ها می‌پردازیم. با تفکر به ثمرات محاسبه می‌توانیم از سختی بکاهیم.
معاقبه به این معنا است که اگر اعمال انجام شده با ارزش‌های اخلاقی موافق بود، پاداشی مانند تفریح و غذای مناسب برای آن درنظر بگیرد، و اگر خلاف آن بود، باید مجازاتی مناسب با آن در نظر بگیرد.  


=== معاقبه ===
برای مجازات می‌تواند در ابتدا به سرزنش خود به صورت تلقین به خود پرداخته و در مراتب بعد اعمال سختی مانند روزه انجام دهد. سفارش شده در این موارد تشابه با عمل خلاف را نیز در نظر بگیرد مثلاً در مورد عدم مراعات نسبت به غذای حرام، به خود گرسنگی دهیم، و درمورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از دیدن امور دوست داشتنی مثل فیلم جذاب، طبیعت زیبا، محروم کنیم، جریمه باید متناسب با کمیّت و کیفیت گناه انتخاب شود.<ref>دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.</ref>
اگر اعمال انجام شده با معیارهای اخلاقی موافق بوده باید یک پاداشی مثل تفریح، غذای مناسب و… برای آن درنظر بگیریم و اگر خلاف آن بوده باید مجازاتی مناسب و متوازن در نظر بگیرد مثل این که در ابتدا به سرزنش و ملامت خود به‌طور کلامی و تلقین به نفس برآییم و در مراتب بعد اعمال مشقت آمیزی را بر خود تحمل کنیم مثل روزه، حذف یک وعده غذا، در این موارد می‌توان تشابه با عمل خلاف را هم لحاظ کرد مثلاً در مورد عدم مراعات نسبت به غذای حرام، به خود گرسنگی دهیم، و درمورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از دیدن امور دوست داشتنی مثل فیلم جذاب، طبیعت زیبا، محروم کنیم، جریمه باید متناسب با کمیّت و کیفیت گناه انتخاب شود.<ref>دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.</ref>


== نکته‌های مهم ==
== نکته‌های مهم ==

نسخهٔ ‏۱۵ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۲۱:۰۰

سؤال
محاسبه نفس چیست و چگونه باید آن را انجام داد؟

محاسبه نفس یکی از موضوعاتی است که در روایات بسیار تأکید شده است و علمای اخلاق درباره آن بسیار بحث کرده‌اند در روایتی آمده هر کس باید از خود حساب بکشد و دست کم، در هر شبانه روز، یک بار خود را محاسبه کند. اگر کار خوبی در آن‌ها یافت بر آن بیفزاید و اگر کار زشتی یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایی نگردد.

از جمله چیزهایی که سبب شگفتی فیلسوفان جهان است این است که خدا به روح انسان ویژگی عطا کرده که می‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد و می‌تواند خود را تشویق، تنبیه و توبیخ و… کند.[۱]

تعریف

بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، محاسبه نفس یعنی انسان هر شبانه‌روز اعمال خود را به خودش عرضه کند و آن را محاسبه کند؛ اگر کار پسندیده‌ای داشت آن را زیاد کرده و اگر گناهی از او سر زده بود استغفار کند.[۲]

محاسبه نفس، مانند محاسبه و حسابرسیِ یک تاجر است که هر روز سود و زیان خود را محاسبه کرده و سعی می‌کند آنچه را باعث سود او شده زیادشده تقویت کرده و آنچه باعث زیان او شده را ترک کند.

مراحل

عالمان اخلاق برنامه‌ای عملی، به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود.[۳] این برنامه چنین است:

مشارطه

فرد در اول روز، با خود شرط می‌کند که تا پایان روز خلاف دستورات خدا رفتار نکند. یک روز خلاف نکردن آسان است و از نظر روان‌شناختی، این برنامه کوتاه مدت باعث می‌شود که انسان برای ادامه دادن به برنامه تشویق شود.

مشارطه به دو صورت انجام می‌شود:

  • به صورت کلی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند به طور کلی همه اعمال واجب را انجام داده و کارهای حرام را ترک کند. در مشارطه به صورت کلی، فرد مشارطه را با اعضای هشت‌گانه خود (چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن) انجام می‌دهد.
  • به صورت جزئی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب فعل یا رفتار خاصی نشود. این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است.[۳]

مراقبه

کسی که مشارطه را در آغاز روز انجام داده، باید تا پایان روز مراقب باشد به شرط خود عمل کند. او باید قبل از عمل، با تفکر نسبت به انگیزه و نیت خود، مراقبت داشته باشد که خلاف اخلاق و دستورات الهی مرتکب کاری نشود. پس از عمل نیز باید مراقبت کند که با پیامدهای خاصی مانند ریا، منّت و آزار ارزش عمل خود را از بین نبرد.

در ابتدای راه، از سخت‌گیری در مراقبه نهی شده است؛ بنابراین، انسان در ابتدای راه باید تنها نسبت به حلال و حرام مراقبت داشته باشد؛ یا تنها نسبت به یک صفت ناپسند، خود را محاسبه کند. او می‌تواند در مراحل بعد، به مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.

محاسبه و معاقبه

فرد باید در پایان روز، پیش از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازد. شیوه محاسبه به این صورت است که اعمال را از ابتدای روز تا انتهای آن بررسی کرده و آنها را ارزیابی کند.[۳]

معاقبه به این معنا است که اگر اعمال انجام شده با ارزش‌های اخلاقی موافق بود، پاداشی مانند تفریح و غذای مناسب برای آن درنظر بگیرد، و اگر خلاف آن بود، باید مجازاتی مناسب با آن در نظر بگیرد.

برای مجازات می‌تواند در ابتدا به سرزنش خود به صورت تلقین به خود پرداخته و در مراتب بعد اعمال سختی مانند روزه انجام دهد. سفارش شده در این موارد تشابه با عمل خلاف را نیز در نظر بگیرد مثلاً در مورد عدم مراعات نسبت به غذای حرام، به خود گرسنگی دهیم، و درمورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از دیدن امور دوست داشتنی مثل فیلم جذاب، طبیعت زیبا، محروم کنیم، جریمه باید متناسب با کمیّت و کیفیت گناه انتخاب شود.[۴]

نکته‌های مهم

  1. برای محاسبه نفس می‌توانید جدولی ترسیم کنید و در آن روز، صفت یا رفتار بد، اعضاء هشت‌گانه مذکور و مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه و جریمه و پاداش ساعت محاسبه درشب و ساعت مشارطه صبحگاهی را در آن مشخص کنیم این جدول را می‌توانید طبق سلیقه و علاقه خود به شکل و فرم‌های مختلفی بکشید.
  2. محاسبه نوشتاری برنامه را جدی تر، ملموس تر می‌کند و زمینه بررسی فرایند رشد یا نوسان را در طول ایام مهیا می‌سازد.

۳. برنامه محاسبه را یک روزه در نظر بگیرید؛ این کار یعنی تقسیم اهداف کلی به اهداف کوچک‌تر از نظر روانی زمینه اجرای برنامه را فراهم می‌سازد و کار را دشوار نشان نمی‌دهد. در روز بعد نیز دوباره برنامه محاسبه را مثل روز قبل انجام می‌دهیم.[۵]

۴. در برنامه باید هم برای بعد ایجابی یعنی کارهایی که باید انجام دهیم و عادات و صفاتی که باید ایجاد کنیم، فضایی را در نظر بگیریم و هم به بعد سلبی یعنی رفتارها، صفات و عاداتی که باید ترک شود. برنامه محاسبه از آن جهت مفید است که جلوی فریب نفس و شیطان را می‌گیرد چون افراد متدین اغلب توجه دارند که چه کارهایی باید انجام دهند و کمتر به کارهایی که نباید انجام دهند دقت کافی می‌کنند.[۶]

  1. در برنامه می‌توانیم دو قسمت کلی و خاص در نظر بگیریم مثلاً به‌طور کلی برنامه بریزیم که می‌خواهیم واجبات را انجام دهیم و محرمات را ترک کنیم و شب به‌طور کلی آن را محاسبه کنیم و در قسمت خاص می‌توانیم بر صفت و عادتی که در آن مشکل جدی داریم تمرکز کنیم و برای آن برنامه محاسبه خاص (مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه) داشته باشیم. به عنوان مثال کسی که می‌داند در کنترل چشم مشکل جدی دارد یا در نماز اول وقت خواندن مشکل جدی دارد می‌تواند در خصوص این امر نیز برنامه ای خاص داشته باشد.
  2. در برنامه محاسبه باید به سه بعد رفتاری، شناختی، هیجانی توجه کنیم. بعد رفتاری مثل زیارت رفتن، عیادت مریض، تشییع جنازه و… بعد شناختی مثل همنشینی با علماء، مطالعه کتب اخلاقی، شنیدن موعظه و سخنرانی، رفع شبهات و… بعد هیجانی و عاطفی مثل علاقه و ارادت نسبت به ائمه، ابراز دوستی به اولیاء خدا، گریه بر مصیبت ائمه(ع) و شادی در ایام ولادت‌ها و…


معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

  • اخلاق اسلامی، احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، دفتر نشر معارف.
  • اخلاق اسلامی، محمد علی سادات، نشر سمت.
  • گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب، نشر تربیت.
  • نقش زمان در سرنوشت انسان ـ مهدی فقیه ایمانی، انتشارات عطر سعادت.
  • گناه‌شناسی، محسن قرائتی، ستاد اقامه نماز، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

منابع

  1. مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، قم، مؤسسه آموزشی، و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۱، ص۲۵–۲۴. (بنگرید کتاب الروضه باب، ۲۴، روایت ۱، ص۲۷۹–۲۸۶).
  2. مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق به رهپویان صادق، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1380، ص 21.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
  4. دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.
  5. امام خمینی، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، رجاء، ۱۳۶۸ش، ص۸. (اقتباس۹).
  6. پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، همان، ص۲۰۵ (اقتباس).