قضاوت و شرایط قاضی از دیدگاه ائمه(ع)

سؤال

در مورد قضاوت از دیدگاه ائمه و شرایط قاضی شرح دهید؟

از آنجا که پرسش از دو بخش تشکیل شده ما نیز پاسخ را در دو قسمت مجزا ارائه می‌کنیم:

الف: قضاوت از دیدگاه ائمه(ع)

قضاءعبارت است از اعمال ولایت شرعی از طریق حکم بین مردم برای رفع خصومات.}} هدف اصلی از قضاوت اسلامی، گسترش عدل، احقاق حق و رفع تجاوز است و به تعبیر روایات احیاء و تزکیه ارض است.

در روایتی امام ـ علیه السلام ـ در ذیل آیه {{قرآن|یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها می‌فرماید: مراد این نیست که بوسیله باران زمین را زنده می‌کند، بلکه مراد این است که خداوند مردان الهی را می‌فرستد تا آنها با اقامه عدل و برقراری عدالت در سطح جامعه، زمین را زنده کنند. به عبارتی، اقامه حدود الهی، حرکت حیات را به طرف هدف اصلی آن پیش می‌برد.

در روایتی دیگر امام باقر ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: اجرای یک حد بر روی زمین از چهل شبانه روز باران باریدن پاک کننده تر است.

قضاوت بالاصاله و ذاتاً حق خداوند است و اصل اوّلی نفوذ حکم و حکومت «الله» است و هیچ‌کس بر دیگری تسلط و حق حکم ندارد مگر به اذن خداوند متعال و نفوذ حکم و حکومت انبیاء و اوصیاء با اذن حق تعالی و از مواهب اوست چنان‌که قضات جامع‌الشرایط نیز نفوذ حکمشان با فرمان و اذن انبیاء و اوصیاء است. چرا که قضاوت به نحوی ولایت بر جان، مال و عِرض افراد است. از اینروست که امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به شریح قاضی می‌فرماید: این مقام جایگاه انبیاست و مسندی است که بر آن تکیه نمی‌زند مگر پیغمبر یا وصیّ او، البته مأذون و منصوب از طرف آن‌ها می‌گردد و اگر پیغمبر و وصیّ و مأذون از طرف آن‌ها نشد، شقیّ، غاصب و حاکم جور و طاغوت است.

امام صادق ـ علیه السلام ـ در باب خطرناک بودن این منصب، می‌فرمایند: قاضیان چهار گروهند که سه گروه از آنان اهل آتش و دوزخند و یک گروه از آنان اهل بهشت. اما سه گروه که اهل دوزخند عبارتند از:

1. مردی که قضاوت ظالمانه نموده در حالی که می‌دانسته.
2. مردی که قضاوت ظالمانه نموده در حالی که نمی‌دانسته.
3. مردی که قضاوت به حق نموده ولی عالم به امور قضایی نبوده.

اما مردی که قضاوت به حق نموده در حالی که عالم به امور قضایی بوده پس او در بهشت است.

آیات و روایات زیادی وجود دارد که دلالت بر این دارد که مقام منیع قضاوت را خداوند به پیامبران و اوصیای معصوم آنان موهبت فرموده و دیگران با فرمان و اذن خصوصی یا عمومی آنان می‌توانند تصدّی کنند و بدون احراز اذن خصوصی یا عمومی آنان قضاوت از گناهان بزرگ شمرده شده، چنان‌که بر مردم نیز حرام است نزد کسی که مأذون از جانب نبی یا وصی نیست، مرافعه و طرح دعوی کنند تا جایی که چنین طرح دعوایی را اطاعت طاغوت شمرده و استیفاء حق را با حکم چنین شخصی حرام دانسته است.

پس قضاوت از دید ائمه(ع) منصب خطیری است که دارای مشکلات زیادی است چرا که دائماً در معرض امتحانات سخت و وسوسه انگیز قرار دارد ولی این را نیز باید گفت که اگر بدست یک قاضی احقاق حقی صورت گیرد و رفع ظلمی صورت گیرد از اجر و پاداش ویژه ای برخوردار خواهد بود. حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این زمینه می‌فرماید: دست خدا بالای سر قاضی است و او در زیر سایه رحمت الهی نشسته اما اگر از حق تجاوز کند خداوند او را به خودش وا می‌گذارد.

ب: شرایط قاضی از دیدگاه ائمه(ع)

قضاوت در اسلام از خطیرترین مسئولیت‌ها شناخته شده، و قبول این امر مهم در شأن هر کس نیست.

قبول مسئولیت در برنامه ای که در خور انسان نیست از بزرگترین گناهان شمرده شده چرا که نبیّ مکرم اسلام می‌فرماید: کسی که امری از مسلمین را عهده‌دار می‌باشد در حالی که برتر از او در میان مردم هست به خدا و رسولش و به همه مسلمین خیانت کرده است.

و نیز فرمود: قبول کردن رهبری قومی در حالی که داناتر و فقیه تر برای عهده‌دار شدن رهبری در میان مردم باشد، علّت بدبختی و سقوط قوم تا قیامت به وسیله آن رهبر ناشایسته است. منصب قضاء که از اعظم مناصب، و در رابطه با جان، مال و آبروی مردم است با توجه به روایات در این باب باید به اهلش واگذار شود.

حضرت علی ـ علیه السلام ـ در فرمان خود به مالک اشتر برای انتخاب قاضی می‌فرماید:

«... پس برای قضاوت و داوری بین مردم بهترین کسانی را انتخاب کن که:

ـ انبوه کارها بر او سخت نیاید و از عهده انجام آنها برآید.

ـ طرفین متخاصم در ستیزه و لجاج رأی خود را بر او تحمیل نکنند.

ـ در صورت اشتباه، بر اشتباه خود اصرار نورزد و جانب حق را بگیرد.

ـ طمعکار نباشد (زیرا طمعکاری مانع احقاق حق است).

ـ در قضاوت به اطلاعات سطحی اکتفا ننماید.

ـ در موارد شبهه تا کشف حقیقت درنگ و تأمل نماید.

ـ در صدور احکام متکی به دلائل قطعی باشد.

ـ کمتر از همه از مراجعه دادخواهان به تنگ آید.

ـ در کشف حقایق صبور باشد.

ـ پس از روشن شدن موضوع، حکم قاطع صادر نماید.

ـ تملّق و چاپلوسی و حیله و خدعه او را به هر سو نکشاند.

و البته این چنین کسانی کمیابند.»

فقهای شیعه همگی شرایط مشابهی را برای تصدی امر قضاء در نظر گرفته‌اند.

به عنوان مثال حضرت امام خمینی (ره) در مورد شرایط قاضی می‌فرماید که باید شرایط زیر را داشته باشد:

۱. کمال عقل و رسیدن به حد بلوغ؛ ۲. ایمان؛ ۳. طهارت مولد) حلالزاده)؛ ۴. مرد باشد؛ ۵. عادل باشد؛ ۶. عالم به احکام قضاوت باشد؛ ۷. باید قوه ضبط و اجتهاد داشته باشد.

مطالعه بیشتر

۱. قضاوت در اسلام، مرتضی مقتدایی، چ اول، ۱۳۷۶.

۲. قضا و قضاوت در اسلام، محمد محمدی گیلانی، تهران، نشر سایه، ۱۳۷۸.

۳. فرازهایی از سیستم قضایی اسلام، محمدی ری شهری، انتشارات پاسدار اسلام.