پیش نویس:خمس در دوران غیبت

سؤال

آیا پرداخت خمس در دوران غیبت امام، توسط ائمه(ع) بخشیده شده است؟

درگاه‌ها

خمس در دوران غیبت بنابر نظر اکثر فقهای شیعه واجب است. بعضی از فقیهان گفته‌اند که بنابر برخی روایات ائمه(ع) سهم خود از خمس را در دوران غیبت بر شیعیان حلال نموده‌اند. روایاتی که از آنها حلال بودن خمس بر شیعیان برداشت شده است، پنج دسته کلی هستند که فقط یک دسته آنها حلال بودن مطلق خمس بر شیعیان را می‌فهماند که یا دارای ضعف سند هستند یا ارتباطی به خمس ندارند یا از استثنائات خمس هستند.

توقیع امام زمان(ع) دلالت بر حلال بودن خمس بر شیعیان در دوران غیبت می‌نماید که علاوه بر ضعف سندی و اجمال الفاظ آن، مربوط به خمس از غنائم جهاد و کنیزان است؛ زیرا امام(ع) علت این حلال نمودن را پاک شدن ولادت شیعیان بیان می‌فرمایند.

روایات

روایات ائمه(ع) که از آن‌ها حلال بودن خمس بر شیعیان برداشت شده است را می‌توان در ۵ دسته کلی تقسیم کرد:

۱. روایاتی که درباره غنیمت‌ها و اسیران جنگی وارد شده است. جهادی که بدون اجازه امام(ع) انجام شود، غنیمت‌های آن متعلق به بیت‌المال است و مصرف آن‌ها فقط با اجازه امام(ع) ممکن است. اگر جهاد با اجازه امام(ع) باشد، خمس غنیمت‌ها برای امام(ع) است و تصرف در آن حرام است.

در این شرایط کنیزانی که به عنوان غنیمت به دست افراد می‌افتادند؛ یا برای بیت المال بودند و استفاده از آنان حرام بود، یا اینکه خمس این غنائم برای امام(ع) بود و حق استفاده از آن‌ها وجود نداشت. چنین کنیزانی را افراد نمی‌توانند همانند همسران خود قرار دهند، و اگر فرزندی هم حاصل شود نامشروع خواهد بود. اهل‌بیت(ع) این قسمت از خمس را که مربوط به چنین زنانی بوده است را برای شیعیان حلال نمودند تا فرزندان آنان همگی ولادت پاک داشته باشند.

۲. گروهی از روایات، حلال شدن خمس را فقط مربوط به زمان خاصی می‌کنند. امام(ع) چون حاکم جامعه اسلامی است می‌تواند بسته به شرایط بخشی از خمس را حلال کند یا حتی مواردی را به آن اضافه کند. این روایات مربوط به معافیت گروهی از مسلمانان است و ربطی به معافیت عمومی از خمس ندارد.

۳. روایاتی که مربوط به اشخاص است که امام با توجه به شرایط آن شخص وی را از خمس معاف نموده است.

۴. روایاتی که مضمون آنها تحلیل و حلال کردن است اما با دقت در آنها مشخص می‌شود که موضوع روایات خمس نیست بلکه انفال و اراضی انفال است.

۵. روایاتی که مخصوص شخص و زمان معینی نیست و ظاهر آنها هم تحلیل مطلق است. این دسته سه روایات می‌باشد:

• روایت سالم بن مکرم که علاوه بر ضعف سندی، متن روایت نیز نشان می‌دهد که روایت مربوط به زنان و کنیزان و مهریه آنان است که در این موارد اگر چیزی مربوط به خمس بوده باشد، امام(ع) آن را بر تمام شیعیان برای اینکه ولادت پاکیزه داشته باشند، حلال نمودند. این مورد را فقها از موارد استثناء خمس شمرده‌اند.
• روایت معاذ بن کثیر که مسئله خمس در این روایت بیان نشده است؛ بلکه گفته شده که سرمایه داران امت، در زمان غیبت می‌توانند مال جمع کنند و چیزی از آن را در راه خدا انفاق کنند، اما هنگام ظهور امام زمان(ع) باید تمام اندوخته خود را برای کمک در اختیار ایشان قرار دهند. اینکه امام(ع) فرمود تمام اندوخته خود را در اختیار امام زمان(ع) بگذارند نشانه این است که روایت درباره خمس نیست. محمد بن سنان که از روایان این روایت است نیز در بین رجالیون مبهم است.
• حدیث مرسلی که در تفسیر عیاشی از امام صادق(ع) نقل شده است که وقتی صاحب خمس در قیامت برخیزد و حق خود را مطالبه کند، شیعیان از این موضوع معاف هستند. این روایت مرسله است و ناقل آن مشخص نیست و از نظر علم حدیث نمی‌توان بر ان تکیه نمود.

نامه امام مهدی

شیخ صدوق (۳۸۱ق) در کتاب کمال‌الدین، نامه‌ای از امام زمان(ع) نقل می‌کند که ایشان خمس را برای شیعیان خود تا زمان ظهور حلال کردند، بخاطر اینکه ولادت شیعیان پاک باشد.

صافی گلپایگانی (۱۳۸۸)، فقیه معاصر، بعد از نقل این روایت می‌نویسد: این روایت از نظر سندی محل بحث است و دو نفر از راویان آن در رجال نه مدح شده‌اند و نه ذم، اما از جهت دلالت هم روایت مجمل است. نمی‌دانیم اینکه امام فرمودند «اما الخمس» منظور مطلق خمس است، یا بخشی خاص از خمس است که در شرایطی خاص بوده که در سؤال پرسش کننده آمده است، به همین خاطر نمی‌توان از این روایت حلال شدن مطلق خمس را فهمید.

سبحانی، از مراجع تقلید معاصر، بعد از نقل روایت می‌نویسد: خرید و فروش کنیزان اسیر شده و ازدواج با آنها بین مسلمانان امری رایج بوده است، اما وقتی که خمس این کنیزان که غنیمت جنگی گرفته شده‌اند برای ائمه(ع) است، خرید و فروش و ازدواج با آنها و فرزندآوری از آنها حلال نمی‌باشد. شیعیان نیز در آن عصر مبتلا به این مسئله بودند، به همین دلیل ائمه(ع) حق خود درباره این کنیزان را بر شیعیان حلال کردند تا آنها ولادتی پاک داشته باشند. حلال بودن این بخش از خمس ربطی به حلال بودن همه آنچه که خمس به آن تعلق می‌گیرد ندارد. البته احتمال هم دارد که حلال بودن در کلام امام زمان(ع) علاوه بر کنیزان شامل همه غنیمت‌های جنگی که به صورتی به دست شیعیان می‌افتد هم شود.

دیدگاه‌ها

مشهور فقهای شیعه، خمس در زمان غیبت را واجب می‌دانند.

قائلین به حلال بودن خمس

سلّار دیلمی (۴۳۶ق)، محقق سبزواری (۱۰۹۰ق)، صاحب حدائق (۱۱۸۶ق)، صاحب مدارک (۱۰۰۹ق) و محدث کاشانی (۱۰۹۱ق)؛ سقوط سهم امام(ع) را فقط مختص به زمان غیبت امام(ع) می‌دانند. دلیل آنها روایاتی است که به نظر ایشان بر حلال شدن خمس بر شیعیان دلالت می‌کند. سبزواری علاوه بر روایات، دلیل این حلیت را از باب کرم و تفضل امام(ع) بر شیعیان می‌داند. بحرانی در کتاب حدائق بعد از نقل قول به سقوط سهم امام(ع) در زمان غیبت گفته است: این قول، الان بین تعدادی از معاصرین مشهور است.

قائلین به وجوب خمس

مقابل این چند نفر از فقهاء شیعه، اکثر قریب به اتفاق علماء قائل به وجوب هستند.

شیخ مفید (۴۱۳ق) در کتاب «المقنعه» می‌نویسد: خمس در غنیمت واجب است. صاحب جواهر (۱۲۶۶ق) بعد از نقل اخبار سقوط و عدم سقوط سهم امام(ع) می‌فرماید: اخباری که دلالت دارند بر حلال نبودن سهم امام(ع) بدون شک بر اخباری که دلالت دارند بر حلال بودن سهم امام(ع) برتری دارند.

شیخ انصاری (۱۲۸۱ق) بعد از نقل روایات، می‌نویسد: روایاتی که دلالت بر حلال بودن خمس بر شیعیان می‌کند را می‌توانیم به موارد مختلفی حمل کنیم؛ مانند اینکه منظور از برخی این باشد که از آنجایی که شیعیان با کسانی که اهل خمس نیستند معامله می‌کنند، مقداری که در دست شیعیان است برای آنها حلال است، یا منظور این است که امام(ع) سهم مخصوص خود از انفال را حلال کرده است، یا منظور این باشد که فقط در یک زمان مشخصی خمس حلال شده است، یا روایات حلال بودن خمس به خاطر تقیه یا اینکه وکیل امام(ع) که باید خمس را جمع‌آوری می‌کرد در دسترس امام(ع) نبوده است صادر شده است. ایشان بعد نقل روایاتی که بر وجوب خمس دلالت می‌کنند، می‌فرماید: تعجب از کسی است که این اخبار را ملاحظه کند و هم چنین فتاوی و ادعاهای اجماع که ظاهر قرآن هم آن را کمک می‌کند، چگونه جرئت دارد که حکم کند سهم امام عفو شده و ساقط گردیده است.

امام خمینی در تحریر الوسیله می‌فرماید: در پنج چیز خمس واجب است و در مورد تقسیم آن فرمود: خمس بر شش قسم تقسیم می‌شود: یک قسم سهم خدا و یک قسم سهم پیغمبر(ص) و یک قسم سهم امام(ع) که این سه قسم در این عصر متعلق به امام زمان(ع) است، و سه قسم دیگر برای یتیمان و مسکینان و کسی که در سفر درمانده شده از سادات است.