متکلمان شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها

(صفحه‌ای تازه حاوی «{{شروع متن}} {{شاخه | شاخه اصلی = ادیان و مذاهب |شاخه فرعی۱ = شیعه امامیه |شاخه ف...» ایجاد کرد)
 
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{شاخه
| شاخه اصلی = ادیان و مذاهب
|شاخه فرعی۱ = شیعه امامیه
|شاخه فرعی۲ = دانشمندان بزرگ شیعه
|شاخه فرعی۳ =
}}
{{سوال}}
{{سوال}}
متكلمين معروف شيعه اماميه را با ذكر تعدادي از تأليفات آن ها معرفي كنيد.
متکلمین معروف شیعه امامیه را معرفی کنید.
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
 
{{درگاه|حوزه و روحانیت}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
در سه قرن اول هجري كه عصر ائمه بوده، شاگردان و ياران آنان، متكفل ترويج عقايد حقّه بوده اند كه از بعضي آن ها آثاري به صورت علمي مدون به يادگار مانده و بسياري ديگر در قالب احاديث و روايات از طريق آنان از اهل بيت (ع) به ما رسيده است كه امروزه به عنوان ذخيره ارزشمندي در اختيار شيعيان وجود دارد، و علم كلام شيعه را از ديگر فرقه‌ها متمايز و خالص مي گرداند.<ref>با استناد از دوره سه جلدي سبحاني، «معجم طبقات المتكلمين»، قم، نشر مؤسسه امام صادق ـ عليه السلام- .</ref> هشام بن حكم، مفضل بن عمر از اصحاب امام باقر (ع) در ميان اصحاب ائمه معصومين (ع) شخصيت هاي بارزي در علم عقايد و كلام مي باشند و توحيد مفضل كتابي است كه از مفضل بن عمر به يادگار مانده است.
[[هشام بن حکم]] و [[مفضل بن عمر]] از اصحاب ائمه(ع)، از پایه‌گذاران علم کلام شیعه به شمار می‌آیند. عالمانی مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی در قرن چهارم و پنجم در رشد و تثبیت جایگاه مکتب کلامی شیعه نقش اصلی و تاثیرگذار داشته‌اند. خواجه نصرالدین طوسی از دیگر متکلمان بزرگ شیعی است که در قرن هفتم می‌زیست. ابومنصور طبرسی و ابن میثم بحرانی از دیگر متکلمان در آن عصر هستند. در دوران بعدی و در قرون هشتم و نهم می‌توان از عالمان بزرگی مانند علامه حلی، شهید اول، فاضل مقداد، ابن فهد حلی، نام برد. از قرن دهم تا دوران معاصر می‌توان از عالمان بزرگی که در تکامل علم کلام نقش جدی ایفا نمودند به مقدس اردبیلی، ظهیر الدین همدانی، سید شرف الدین حسینی عاملی، محمد رضا مظفر و محمد جواد مغنیه اشاره کرد.
 
قرن چهارم و پنجم هجري، كه قريب به زمان ائمه (ع) است، قرن ظهور متكلمين بزرگ شيعه، كه پايه گذار مكتب كلامي شيعه بوده اند مي باشد.
 
در اين قرن عالماني همچون، ابن بابويه، معروف به شيخ صدوق، شيخ مفيد، ابن جنيد، نوبختي ها، كليني، سيد رضي، سيد مرتضي، شيخ طوسي  ظهور و بروز كرده اند و نقش مهمي را در تبيين مسائل كلامي اهل بيت (ع) و تحكيم ريشه هاي اعتقادي شيعه داشته اند.
 
==۱. شيخ صدوق (۳۰۶ـ۳۸۱ ه‍ )==
 
وي كه مدفن شريفش در شهر ري مي باشد، از علماي بزرگ امامي بوده است، از ميان آثار سيصد گانه او كه به جا مانده است مي توان به «التوحيد» كه در مورد توحيد الهي و صفات و افعال باري تعالي مي باشد، اشاره كرد. اين كتاب با تحقيق سيد هاشم حسيني تهراني، در سال ۱۳۸۷ ه‍ . ق توسط جامعه مدرسين قم به چاپ رسيده است. اثر ديگر كلامي وي «الاعتقادات في دين الاماميه» است كه در زمينه عقايد شيعه به بحث پرداخته است.
 
==۲. سيد مرتضي (۳۵۵ ـ ۴۳۶ه‍ )==
 
وي از نوادگان علي بن أبي طالب (ع) و تولد و وفات او هردو در بغداد بوده است، وي نيز داراي آثار گرانبهاي فراواني است، كه از آن بين مي توان به : «الذخيره في علم الكلام» اشاره كرد، كه بسياري از قواعد كلامي مانند قاعده لطف، اصلح، آلام، اعراض و ... در آن بحث شده است، اين كتاب با تحقيق احمد الحسيني، توسط جامعه مدرسين قم در سال ۱۴۱۱ ه‍ تجديد چاپ گرديد. از ديگر آثار ايشان مي توان به «الانتصار» و «رسائل سيد مرتضي» اشاره كرد.
 
==۳. شيخ طوسي (۳۸۵ـ۴۶۰ه‍ (==
 
مفسر و كلامي بزرگ امامي است، وي از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آنجا اقامت گزيد، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پايان عمر پربارش در آن جا بود، چندين بار كتب وي سوزانده شد ولي با اين حال آثار زيادي از وي باقي مانده است كه مي تواند در زمينه كلام به : «الاقتصاد الهادي الي طريق الرشاد» اشاره كرد، وي از شاگردان شيخ مفيد ـ رحمه الله عليه ـ و شيخ مرتضي (ره) بوده است.
 
==۴. شيخ مفيد ـ رحمه الله عليه ـ (۳۳۶ـ۴۱۳ ه‍  )==
 
محمد بن نعمان معروف به ابن معلم، از محققين بزرگ امامي است، تأليفات وي در كلام و اصول فقه فراوان است، او در عكبري در ده فرسخي بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در آن جا به خاك سپرده شد، از وي حدود ۲۰۰ اثر باقي است كه در زمينه اعتقادي مي توان به «اوائل المقالات» كه انتشارات دارالمفيد بيروت در سال ۱۴۱۴ ه‍ با تحقيق ابراهيم انصاري زنجاني تجديد چاپ نموده است و «الاعتقادات» با همان انتشارات و سال با تحقيق: عصام عبدالسيد تجديد چاپ شده و «تصحيح اعتقادات الاماميه» تحقيق حسين درگاهي، با همان خصوصيات قبل چاپ شده است.
 
قرن ششم و هفتم نيز، قرن ظهور علماي بزرگي بوده است كه نام و ياد آنان در سراسر تشيع همچنان مي درخشد و آثار آنان  هنوز مورد استفاده تشنگان معرفت است، در اين دو قرن، مي توان به ابن شهر آشوب مازندراني، ابومنصور طبرسي و فتّال نيشابوري در قرن ششم و سيد بن طاووس حسني، ابن ميثم بحراني، سديد الدين ملّي، نصير الدين طوسي، محقّق حلي و يوسف بن علي بن مطهر حلّي از قرن هفتم اشاره كرد.


==۱. ابن شهر آشوب مازندراني (۴۸۸ـ۵۸۸ ه‍ )==
== زمان حضور ائمه ==
در سه قرن اول هجری که عصر [[ائمه]] بوده است، [[شاگردان ائمه|شاگردان]] و یاران آنان، متکفل ترویج عقاید حقه بوده‌اند که از بعضی آن‌ها آثاری به صورت علمی مدون به یادگار مانده و بسیاری دیگر در قالب احادیث و روایات اهل بیت(ع) از طریق آنان به ما رسیده است که امروزه به عنوان ذخیره ارزشمندی در اختیار شیعیان قرار دارد که علم [[کلام شیعه]] را از دیگر فرقه‌ها متمایز و خالص می‌گرداند.<ref>با استناد از دوره سه جلدی سبحانی، «معجم طبقات المتکلمین»، قم، نشر مؤسسه امام صادق ـ علیه السلام-.</ref> [[هشام بن حکم]]، [[مفضل بن عمر]] از [[اصحاب امام باقر(ع)]] در میان [[اصحاب ائمه]](ع) شخصیت‌های بارزی در علم [[عقاید]] و [[کلام]] می‌باشند و [[توحید مفضل]] کتابی است که از مفضل بن عمر به یادگار مانده است.


محمد بن علي بن شهر آشوب السروي المازندراني، در مازندران متولد و به سوي بغداد جهت تحصيل عزيمت و سپس به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا به ديار باقي شتافت، مهم ترين اثر گران بهاي او كه همواره مورد استناد علما است، كتاب «مناقب آل أبي طالب (ع)» است كه در سه مجلد به چاپ رسيده است، وي از محضر بزرگاني چون شيخ طبرسي صاحب كتاب «الاحتجاج» كسب فيض نموده است.
== قرن چهارم و پنجم ==
قرن چهارم و پنجم هجری قمری، که قریب به زمان ائمه(ع) است، قرن ظهور متکلمین بزرگ شیعه، که پایه‌گذار مکتب کلامی شیعه بوده‌اند می‌باشد.


==۲. ابو منصور طبرسي:==
در این قرن عالمانی همچون، ابن بابویه معروف به [[شیخ صدوق]]، [[شیخ مفید]]، [[ابن جنید]]، [[خاندان نوبختی|نوبختی‌ها]]، [[کلینی]]، سید رضی، سید مرتضی، شیخ طوسی ظهور و بروز کرده‌اند و نقش مهمی را در تبیین مسائل کلامی اهل بیت(ع) و تحکیم ریشه‌های اعتقادی شیعه داشته‌اند.


از سال وفات او اطلاع دقيقي در دست نيست، جز اين كه او را متوفي حدود ۶۴۰ ه‍ ذكر كرده اند، از وي كتاب «الاحتجاج» به جاي مانده است، او از اهالي طبرستان ايران، و هم عصر خواجه نصير طوسي بوده است و كتاب وي مشتمل بر احتجاجات نبي اكرم (ص) و ائمه (ع) و اصحاب و ياران آنان است.
[[پرونده:مزار شیخ صدوق.jpg|بندانگشتی|250x250پیکسل|مقبره شیخ صدوق در شهر ری.]]
=== شیخ صدوق (۳۰۶–۳۸۱ق) ===
شیخ صدوق از علمای بزرگ امامی بوده است، از میان آثار سیصدگانه او که به جا مانده است می‌توان به کتاب «التوحید» اشاره کرد. اثر دیگر کلامی وی «الاعتقادات فی دین الامامیه» است که در زمینه عقاید شیعه به بحث پرداخته است. مزار شیخ صدوق در شهر ری است.


==۳. سيد بن طاووس حسني (۵۸۹ـ۶۶۴ه‍‍ )==
=== سید مرتضی (۳۵۵–۴۳۶ق) ===
سید مرتضی در بغداد می‌زیست. از آثار کلامی ایشان می‌توان به: «الذخیره فی علم الکلام» اشاره کرد، که بسیاری از قواعد کلامی مانند قاعده لطف، اصلح، آلام، اعراض و … در آن بحث شده است. از دیگر آثار ایشان می‌توان به «الانتصار» و «رسائل سید مرتضی» اشاره کرد.


نسب وي حسني است و اصالتاً  مدني و مولد او و نشو و نمايش در حلّه و جايگاه علمي او در بغداد معروف است، وي در زمان خلفاي عباسي زندگي مي كرد، از بزرگان زيادي كسب فيض نموده و به جايگاه شايسته معنوي و علمي نائل گرديده است، وي در راه تلاش و رفع شبهه از عقايد مؤمنين، حق بزرگي به گردن همه دارد، از وي كتبي همچون: «كشف المحجه لثمره الحجه»، «إقبال الاعمال»، «اليقين»، «المجتني من دعاء المجتبي»، «الطرائف» و ... به يادگار مانده است.
[[پرونده:مقبره شیخ طوسی.jpg|بندانگشتی|250px|مقبره شیخ طوسی در نجف]]
=== شیخ طوسی (۳۸۵–۴۶۰ق) ===
شیخ طوسی فقیه، مفسر، و متکلم بزرگ [[امامیه|امامی]] است، وی از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آنجا اقامت گزید، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پایان عمر پربارش در آن جا بود، چندین بار کتاب‌های وی سوزانده شد با این حال آثار زیادی از وی باقی مانده است که در زمینه کلام می‌توان به «الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد» اشاره کرد، وی از شاگردان شیخ مفید و شیخ مرتضی بوده است.


==۴. ابن ميثم بحراني (۶۰۱ـ۶۸۹ ه‍ (==
=== شیخ مفید (۳۳۶–۴۱۳ق) ===
محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم، از محققین بزرگ امامی است، تألیفات وی در کلام و اصول فقه فراوان است، او در عکبری در ده فرسخی بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در حرم کاظیمن به خاک سپرده شد، از وی حدود ۲۰۰ اثر باقی است که در زمینه اعتقادی می‌توان از «اوائل المقالات» و «الاعتقادات» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» نام برد.


ايشان از فقهاي امامي است كه در كوفه متولد و در حله ساكن بود و نسب او به ميثم تمّار مي رسد، از وي نيز آثار گرانبهايي در كلام به يادگار مانده، كه از آن جمله مي توان به «قواعد المرام في علم الكلام» و «النجاه في القيامه» مي توان اشاره كرد.
== قرن ششم و هفتم ==
در دو قرن ششم و هفتم قمری، می‌توان به [[ابن شهر آشوب مازندرانی]]، ابومنصور طبرسی و فتال نیشابوری در قرن ششم و ابن میثم بحرانی، سدید الدین ملی، نصیر الدین طوسی، محقق حلی و یوسف بن علی بن مطهر حلی از قرن هفتم اشاره کرد.


==۵. نصير الدين طوسي (۶۷۲ ه‍ )==
=== ابن شهرآشوب مازندرانی (۴۸۸–۵۸۸ق) ===
محمد بن علی بن شهرآشوب السروی، در مازندران به دنیا آمد و برای تحصیل علوم دینی به بغداد هجرت کرد پس از آن به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا درگذشت. او از شاگران شیخ طبرسی بوده است. مهم‌ترین اثر او کتاب «مناقب آل أبی طالب(ع)» است که در سه مجلد به چاپ رسیده است.


محمد بن حسن طوسي نابغه روزگار و افضل حكماء و متكلمين زمان خويش است، او تلاش فراواني در حفظ عقيده و جان شيعه نموده و آثار و بركات زيادي از خود بر جا گذاشته و رصد خانه مراغه از آثار او و تأليفات گران بهايي مانند: «تجريد الاعتقاد» كه در اصول پنج گانه اعتقادي شيعه است، از خود به يادگار گذاشته است، وي در سال ۶۷۲ در روز غدير دار فاني را وداع و در بقعه كاظميه آرميد.<ref>شرح تجريد، با تحقيق زنجاني، انتشارات شكوري، طبع چهارم، ۱۳۷۳. ه‍ .ش، ص۵.</ref>
=== ابو منصور طبرسی ===
ابو منصور طبرسی از اهالی طبرستان و هم عصر خواجه نصیر طوسی بوده است. از سال وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، جز این که او را متوفی حدود ۶۴۰ ه‍ ذکر کرده‌اند. از وی کتاب «الاحتجاج» به جای مانده است که مشتمل بر احتجاجات نبی اکرم(ص) و ائمه(ع) و اصحاب و یاران آنان است.


قرن هشتم و نهم نيز مانند قرون گذشته شاهد ظهور بزرگاني همچون شهيد اول، علامه حلّي، فخر  المحققين، ابن فهد حلّي و فاضل مقداد بوده است كه در زمينه كلام مي توان به آثار علّامه حلي مانند: «شرح تجريد» ايشان بر تجريد الاعتقاد خواجه نصير  و «كشف اليقين» و «نهج الحق» و «كشف الصدق» اشاره كرد و كتاب «منهاج الكرامه» كتابي است كه به صورت نقد و بررسي عقايد اهل سنت نگاشته شده است.
=== ابن میثم بحرانی (۶۰۱–۶۸۹ق) ===
ایشان از فقهای امامی است که در کوفه متولد و در حله ساکن بود و نسب او به میثم تمار می‌رسد، از وی نیز آثار گرانبهایی در کلام به یادگار مانده، که از آن جمله می‌توان به «قواعد المرام فی علم الکلام» و «النجاه فی القیامه» اشاره کرد.


قرن دهم و يازدهم هم شاهد ظهور بزرگاني همچون، مقدس اردبيلي، استر آبادي ها، ظهير الدين همداني و سلطان العلماء و بسياري از علماي ديگر بوده است ولي آثار كلامي مهمي در اين عصر منتشر نشده است.
=== نصیر الدین طوسی (۶۷۲ق) ===
 
محمد بن حسن طوسی از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه است، او تلاش فراوانی در حفظ شیعه نمود و آثار زیادی از خود بر جا گذاشته است. مهم‌ترین اثر کلامی او «تجرید الاعتقاد» است. او در سال ۶۷۲ق در روز عید غدیر وفات یافت و در حرم کاظمین به خاک سپرده شد.<ref>شرح تجرید، با تحقیق زنجانی، انتشارات شکوری، طبع چهارم، ۱۳۷۳. ه‍. ش، ص۵.</ref>
در قرن دوازدهم و سيزدهم و چهاردهم نيز همانند قرون قبل مدافعاني از اعتقادات شيعه ظهور كرده و تلاش هاي فراواني را مبذول داشته اند و در مقابل هجمه بيگانگان متحمل زحمات كثيري گرديده اند كه مي توان از: سيد شرف الدين حسيني عاملي، از علماي جبل العامل، كه بانوشتن كتب «قيّم»، «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه في تأليف الامه»؛ و شيخ محمد رضا مظفر با نوشتن «عقائد الاماميه»؛ علامه اميني با مجموعه گرانقدر «الغدير»، «سيرتنا و سنتنا»، «ايمان أبي طالب (ع)»؛ و محمد جواد مغنيه از علماي جبل العامل لبنان با آثار پربار «الشيعه في الميزان»، «هذه هي الوهابيه» و ...؛ سيد علي ميلاني، با آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» كه در شرح «عبقات الانوار» ميرحامد حسين نگاشته، سيد محسن امين و كتاب قيم او «كشف الارتياب»؛ آيت الله سبحاني با آثار پربار ايشان از جمله: «الالهيات»، «الملل و النحل»، «في ظلال التوحيد»، «العقيده الاسلاميه» و ... نام برد.
{{پاسخ}}


{{پایان مطالعه بیشتر}} 
== قرن هشتم و نهم ==
==مطالعه بيشتر==
قرن هشتم و نهم شاهد ظهور بزرگانی همچون شهید اول، علامه حلی، فخر المحققین، ابن فهد حلی و فاضل مقداد بوده است که در زمینه کلام می‌توان به آثار علامه حلی مانند «شرح تجرید» ایشان بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر و «کشف الیقین» و «نهج الحق» و «کشف الصدق» اشاره کرد و کتاب «منهاج الکرامه» کتابی است که به صورت نقد و بررسی عقاید اهل سنت نگاشته شده است.


۱. معجم طبقات المتكلمين، آيت الله سبحاني.
== قرن دهم و یازدهم ==
قرن دهم و یازدهم هم شاهد ظهور بزرگانی همچون، مقدس اردبیلی، استر آبادی‌ها، ظهیر الدین همدانی و سلطان العلماء و بسیاری از علمای دیگر بوده است ولی آثار کلامی مهمی در این عصر منتشر نشده است.


۲. معجم طبقات الفقهاء، از آيت الله سبحاني.
== قرن دوازدهم تا چهاردهم ==
در قرن دوازدهم و سیزدهم و چهاردهم نیز همانند قرون قبل مدافعانی از اعتقادات شیعه ظهور کرده و تلاش‌های فراوانی را مبذول داشته‌اند و در مقابل هجمه بیگانگان متحمل زحمات کثیری گردیده‌اند که می‌توان از: سید شرف الدین حسینی عاملی، از علمای جبل عامل، که بانوشتن کتب «قیم»، «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه فی تألیف الامه»؛ و شیخ محمد رضا مظفر با نوشتن «عقائد الامامیه»؛ علامه امینی با مجموعه گرانقدر «الغدیر»، «سیرتنا و سنتنا»، «ایمان أبی طالب(ع)»؛ و محمد جواد مغنیه از علمای جبل عامل لبنان با آثار پربار «الشیعه فی المیزان»، «هذه هی الوهابیه» و …؛ سید علی میلانی، با آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» که در شرح «عبقات الانوار» میرحامد حسین نگاشته، سید محسن امین و کتاب قیم او «کشف الارتیاب»؛ آیت الله سبحانی با آثار پربار ایشان از جمله: «الالهیات»، «الملل و النحل»، «فی ظلال التوحید»، «العقیده الاسلامیه» و … نام برد.
{{پایان پاسخ}}


۳. معجم كتب كلاميه، مؤسسه امام صادق (ع) .
== مطالعه بیشتر ==
{{مطالعه بیشتر}}
{{مطالعه بیشتر}}
* معجم طبقات المتکلمین، آیت الله سبحانی.
* معجم کتب کلامیه، مؤسسه امام صادق(ع).
{{پایان مطالعه بیشتر}}


==منابع==
== منابع ==
<references />
{{پانویس}}
 
{{شاخه
| شاخه اصلی = ادیان و مذاهب
| شاخه فرعی۱ = شیعه امامیه
| شاخه فرعی۲ = دانشمندان بزرگ شیعه
| شاخه فرعی۳ =
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =  
  | شناسه =شد
  | تیترها =  
  | تیترها =شد
  | ویرایش =  
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =  
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =  
  | ناوبری =
  | نمایه =  
  | نمایه =شد
  | تغییر مسیر =  
  | تغییر مسیر =شد
  | بازبینی =  
| ارجاعات =
  | تکمیل =  
| بازبینی نویسنده = 
  | اولویت =  
  | بازبینی =
  | کیفیت =  
  | تکمیل =
  | اولویت =ج
  | کیفیت =د
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}
[[رده:منبع‌شناسی]]
[[fr:Théologiens chiites]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۳۵

سؤال

متکلمین معروف شیعه امامیه را معرفی کنید.

درگاه‌ها
حوزه-و-روحانیت.png


هشام بن حکم و مفضل بن عمر از اصحاب ائمه(ع)، از پایه‌گذاران علم کلام شیعه به شمار می‌آیند. عالمانی مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی در قرن چهارم و پنجم در رشد و تثبیت جایگاه مکتب کلامی شیعه نقش اصلی و تاثیرگذار داشته‌اند. خواجه نصرالدین طوسی از دیگر متکلمان بزرگ شیعی است که در قرن هفتم می‌زیست. ابومنصور طبرسی و ابن میثم بحرانی از دیگر متکلمان در آن عصر هستند. در دوران بعدی و در قرون هشتم و نهم می‌توان از عالمان بزرگی مانند علامه حلی، شهید اول، فاضل مقداد، ابن فهد حلی، نام برد. از قرن دهم تا دوران معاصر می‌توان از عالمان بزرگی که در تکامل علم کلام نقش جدی ایفا نمودند به مقدس اردبیلی، ظهیر الدین همدانی، سید شرف الدین حسینی عاملی، محمد رضا مظفر و محمد جواد مغنیه اشاره کرد.

زمان حضور ائمه

در سه قرن اول هجری که عصر ائمه بوده است، شاگردان و یاران آنان، متکفل ترویج عقاید حقه بوده‌اند که از بعضی آن‌ها آثاری به صورت علمی مدون به یادگار مانده و بسیاری دیگر در قالب احادیث و روایات اهل بیت(ع) از طریق آنان به ما رسیده است که امروزه به عنوان ذخیره ارزشمندی در اختیار شیعیان قرار دارد که علم کلام شیعه را از دیگر فرقه‌ها متمایز و خالص می‌گرداند.[۱] هشام بن حکم، مفضل بن عمر از اصحاب امام باقر(ع) در میان اصحاب ائمه(ع) شخصیت‌های بارزی در علم عقاید و کلام می‌باشند و توحید مفضل کتابی است که از مفضل بن عمر به یادگار مانده است.

قرن چهارم و پنجم

قرن چهارم و پنجم هجری قمری، که قریب به زمان ائمه(ع) است، قرن ظهور متکلمین بزرگ شیعه، که پایه‌گذار مکتب کلامی شیعه بوده‌اند می‌باشد.

در این قرن عالمانی همچون، ابن بابویه معروف به شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن جنید، نوبختی‌ها، کلینی، سید رضی، سید مرتضی، شیخ طوسی ظهور و بروز کرده‌اند و نقش مهمی را در تبیین مسائل کلامی اهل بیت(ع) و تحکیم ریشه‌های اعتقادی شیعه داشته‌اند.

مقبره شیخ صدوق در شهر ری.

شیخ صدوق (۳۰۶–۳۸۱ق)

شیخ صدوق از علمای بزرگ امامی بوده است، از میان آثار سیصدگانه او که به جا مانده است می‌توان به کتاب «التوحید» اشاره کرد. اثر دیگر کلامی وی «الاعتقادات فی دین الامامیه» است که در زمینه عقاید شیعه به بحث پرداخته است. مزار شیخ صدوق در شهر ری است.

سید مرتضی (۳۵۵–۴۳۶ق)

سید مرتضی در بغداد می‌زیست. از آثار کلامی ایشان می‌توان به: «الذخیره فی علم الکلام» اشاره کرد، که بسیاری از قواعد کلامی مانند قاعده لطف، اصلح، آلام، اعراض و … در آن بحث شده است. از دیگر آثار ایشان می‌توان به «الانتصار» و «رسائل سید مرتضی» اشاره کرد.

مقبره شیخ طوسی در نجف

شیخ طوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)

شیخ طوسی فقیه، مفسر، و متکلم بزرگ امامی است، وی از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آنجا اقامت گزید، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پایان عمر پربارش در آن جا بود، چندین بار کتاب‌های وی سوزانده شد با این حال آثار زیادی از وی باقی مانده است که در زمینه کلام می‌توان به «الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد» اشاره کرد، وی از شاگردان شیخ مفید و شیخ مرتضی بوده است.

شیخ مفید (۳۳۶–۴۱۳ق)

محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم، از محققین بزرگ امامی است، تألیفات وی در کلام و اصول فقه فراوان است، او در عکبری در ده فرسخی بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در حرم کاظیمن به خاک سپرده شد، از وی حدود ۲۰۰ اثر باقی است که در زمینه اعتقادی می‌توان از «اوائل المقالات» و «الاعتقادات» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» نام برد.

قرن ششم و هفتم

در دو قرن ششم و هفتم قمری، می‌توان به ابن شهر آشوب مازندرانی، ابومنصور طبرسی و فتال نیشابوری در قرن ششم و ابن میثم بحرانی، سدید الدین ملی، نصیر الدین طوسی، محقق حلی و یوسف بن علی بن مطهر حلی از قرن هفتم اشاره کرد.

ابن شهرآشوب مازندرانی (۴۸۸–۵۸۸ق)

محمد بن علی بن شهرآشوب السروی، در مازندران به دنیا آمد و برای تحصیل علوم دینی به بغداد هجرت کرد پس از آن به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا درگذشت. او از شاگران شیخ طبرسی بوده است. مهم‌ترین اثر او کتاب «مناقب آل أبی طالب(ع)» است که در سه مجلد به چاپ رسیده است.

ابو منصور طبرسی

ابو منصور طبرسی از اهالی طبرستان و هم عصر خواجه نصیر طوسی بوده است. از سال وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، جز این که او را متوفی حدود ۶۴۰ ه‍ ذکر کرده‌اند. از وی کتاب «الاحتجاج» به جای مانده است که مشتمل بر احتجاجات نبی اکرم(ص) و ائمه(ع) و اصحاب و یاران آنان است.

ابن میثم بحرانی (۶۰۱–۶۸۹ق)

ایشان از فقهای امامی است که در کوفه متولد و در حله ساکن بود و نسب او به میثم تمار می‌رسد، از وی نیز آثار گرانبهایی در کلام به یادگار مانده، که از آن جمله می‌توان به «قواعد المرام فی علم الکلام» و «النجاه فی القیامه» اشاره کرد.

نصیر الدین طوسی (۶۷۲ق)

محمد بن حسن طوسی از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه است، او تلاش فراوانی در حفظ شیعه نمود و آثار زیادی از خود بر جا گذاشته است. مهم‌ترین اثر کلامی او «تجرید الاعتقاد» است. او در سال ۶۷۲ق در روز عید غدیر وفات یافت و در حرم کاظمین به خاک سپرده شد.[۲]

قرن هشتم و نهم

قرن هشتم و نهم شاهد ظهور بزرگانی همچون شهید اول، علامه حلی، فخر المحققین، ابن فهد حلی و فاضل مقداد بوده است که در زمینه کلام می‌توان به آثار علامه حلی مانند «شرح تجرید» ایشان بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر و «کشف الیقین» و «نهج الحق» و «کشف الصدق» اشاره کرد و کتاب «منهاج الکرامه» کتابی است که به صورت نقد و بررسی عقاید اهل سنت نگاشته شده است.

قرن دهم و یازدهم

قرن دهم و یازدهم هم شاهد ظهور بزرگانی همچون، مقدس اردبیلی، استر آبادی‌ها، ظهیر الدین همدانی و سلطان العلماء و بسیاری از علمای دیگر بوده است ولی آثار کلامی مهمی در این عصر منتشر نشده است.

قرن دوازدهم تا چهاردهم

در قرن دوازدهم و سیزدهم و چهاردهم نیز همانند قرون قبل مدافعانی از اعتقادات شیعه ظهور کرده و تلاش‌های فراوانی را مبذول داشته‌اند و در مقابل هجمه بیگانگان متحمل زحمات کثیری گردیده‌اند که می‌توان از: سید شرف الدین حسینی عاملی، از علمای جبل عامل، که بانوشتن کتب «قیم»، «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه فی تألیف الامه»؛ و شیخ محمد رضا مظفر با نوشتن «عقائد الامامیه»؛ علامه امینی با مجموعه گرانقدر «الغدیر»، «سیرتنا و سنتنا»، «ایمان أبی طالب(ع)»؛ و محمد جواد مغنیه از علمای جبل عامل لبنان با آثار پربار «الشیعه فی المیزان»، «هذه هی الوهابیه» و …؛ سید علی میلانی، با آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» که در شرح «عبقات الانوار» میرحامد حسین نگاشته، سید محسن امین و کتاب قیم او «کشف الارتیاب»؛ آیت الله سبحانی با آثار پربار ایشان از جمله: «الالهیات»، «الملل و النحل»، «فی ظلال التوحید»، «العقیده الاسلامیه» و … نام برد.


مطالعه بیشتر

  • معجم طبقات المتکلمین، آیت الله سبحانی.
  • معجم کتب کلامیه، مؤسسه امام صادق(ع).


منابع

  1. با استناد از دوره سه جلدی سبحانی، «معجم طبقات المتکلمین»، قم، نشر مؤسسه امام صادق ـ علیه السلام-.
  2. شرح تجرید، با تحقیق زنجانی، انتشارات شکوری، طبع چهارم، ۱۳۷۳. ه‍. ش، ص۵.