عالمان شیعه و نماز شب

سؤال

سیره عالمان شیعه در خواندن نماز شب چه بود؟

درگاه‌ها

«نماز شب» یکی از مهم‌ترین نماز‌های مستحبی در اسلام است که در آیات و روایات بسیاری نسبت به آن سفارش شده است‌. اهمیت این نماز به حدی است که امام صادق(ع) فرمود: «از ما نیست کسی که نماز شب نخواند»؛ لذا علمای بزرگ نسبت به انجام آن اهمیت ویژه‌ای قائل بودند و علاوه بر التزام عملی خود، دیگران را نیز به انجام آن سفارش می‌کردند، به‌گونه‌ای که مرحوم قاضی به علامه طباطبایی می‌فرماید: «ای فرزند! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، آخرت می خواهی نماز شب بخوان».

فضیلت نماز شب

آیات

خدای متعال در قرآن کریم، مؤمنین را به وصف «استغفارکنندگان در سحرگاهان» ستوده است: ﴿وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَار؛ و آمرزش‌‏خواهان در سحرگاهان﴾(سوره آل عمران:۱۷)، ﴿وَ بِالْأَسحْارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُون؛ و در سحرگاهان [از خدا] طلب آمرزش مى‏‌كردند﴾(سوره ذاریات:۱۸)؛ همچنین شب‌زنده‌داران را خردمندانی دانسته است که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند: ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَ قُعُودًا وَ عَلىَ‏ جُنُوبِهِم ...؛ همانان كه خدا را [در همه احوال‏] ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مى‏‌كنند ...﴾(سوره آل عمران:۱۹۱) و فرمود: مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است: ﴿إِنَّ نَاشِئَةَ الَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْئًا وَ أَقْوَمُ قِيلا؛ قطعاً برخاستن شب، رنجش بيشتر و گفتار [در آن هنگام‏] راستين‌‏تر است.﴾(سوره مزمل:۶).

روایات

در کتاب‌های حدیثی بابی با عنوان «صلاة اللَّیل» به روایات این موضوع اختصاص دارد. پیامبر اکرم(ص) در وصیت خود به امام علی(ع) سه بار بر نماز شب تأکید کردند: «وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ؛ بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب». امام باقر(ع) از جد خود نقل فرمود که برای خدای تعالی نداکننده‌ای است که در سحرها فریاد می‌زند آیا خواننده‌ای هست که او را جواب دهم و حاجت و نیازمندیش را برآورم، استغفارکننده‌ای هست که من او را بیامرزم، طلب‌کننده‌ای هست که او را عطا کنم.

اهمیت نماز شب به حدی است که سفارش شده در صورت محروم شدن از این نماز در وقت خود، قضای آن به جا آورده شود. و ترک‌کنندگان آن از زیان‌کاران معرفی شده‌اند.

در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است، نماز شب شرف و آبروی مؤمن است. نماز شب، زینت آخرت است، چنانچه مال و اولاد زینت دنیاست‌. امام صادق(ع) فرمود: «لَیسَ مِن شِیعَتِنا مَن لَم یُصلِّ صلاه اللیل؛ از ما نیست کسی که نماز شب نخواند». همچنین فرمودند: «شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلاتُهُ بِاللَّیلِ، وَعِزُّهُ کفُّ الاَذی عَنِ النّاسِ؛ شرافت مؤمن به نماز شب اوست و عزّت و بزرگواری او در خودداری از آزار مردم».

اهمیت نماز شب در کلام عالمان

آخوند ملا حسینقلی همدانی می‌گوید: از طالبان آخرت، احدی به مقامی از مقامات دینی نرسید مگر آنان که اهل تهجد و شب زنده‌داری بودند. شیخ انصاری به شاگردان دستور می‌داد حتماً باید نماز شب بخوانند و خیلی روی این معنی تأکید داشت. علامه‌ طباطبایی نیز امر شانزدهم از امور ضروری برای سالک را شب‌زنده‌داری می‌داند.

آثار نماز شب

در روایات، آثار و فضلیت‌های زیادی برای نماز شب ذکر شده است؛ از جمله در روایتی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است، نماز شب مایه خشنودی پروردگار، دوستی فرشتگان، معرفت‌بخشی، نورانیت خانه، آرامش بدن، نفرت شیطان، استجابت دعا، قبولی اعمال، نورانی شدن قبر و مسلّح شدن در برابر دشمن می‌شود. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که نماز شب انسان را خوش‌سیما و خوش‌اخلاق و خوش‌بو می‌کند و روزی را زیاد و قرض را ادا می‌کند و غم را می‌برد و دید انسان را نورانی می‌کند. همچنین از آن حضرت نقل شده است: «ثَمَانُ رَكَعَاتٍ مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ وَ الْوَتْرُ زِينَةُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ يَجْمَعُهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَقْوَام‏؛ ثروت و فرزندان، زیور زندگی دنیایند و هشت رکعت نماز در آخر شب و یک رکعت نماز «وتر» زیور آخرت‌اند».

کیفیت خواندن نماز شب

نماز شب مجموعاً یازده رکعت است: هشت رکعت آن دو رکعت، دو رکعت، مانند نماز صبح خوانده می‌شود به نیت نماز شب؛ دو رکعت نماز شفع که بهتر است در رکعت اول آن بعد از حمد، سوره ناس و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره فلق خوانده شود. یک رکعت نماز وتر که بعد از حمد سه بار سوره توحید و یک بار سوره فلق و یک بار سوره ناس خوانده شود و می‌توان یک سوره تنها خواند. سپس در قنوت این اذکار گفته می شود: هفتاد مرتبه «اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَ اَتُوبُ اِلَیه». هفت مرتبه «هذا مَقامُ الْعائِذِ بِک مِنَ النّارِ؛ این است مقام کسی که از آتش قیامت به تو پناه می برد»؛ ۳۰۰ مرتبه «اَلعَفو» و گفتن «رَبِّ اغْفِرْلی وَارْحَمْنی وَ تُبْ عَلی اِنَّک اَنْتَ التَّوّابُ الْغَفُورُ الرَّحیمُ» و دعا برای چهل مؤمن. برای نماز شب می توان به نماز شفع و وتر اکتفا کرد، بلکه هنگام تنگی وقت می توان تنها به نماز وتر اکتفا نمود.

سحرخیزی و نماز شب بزرگان

حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی

یکی از دوستان و نزدیکان ایشان می‌گوید: مرحوم ملکی شب‌ها که برای تهجد به پا می خواست، ابتدا در بسترش مدتی صدا به گریه بلند می‌کرد. سپس بیرون می‌آمد و نگاه به آسمان می‌کرد و آیات ﴿إِنَّ فی خَلق السَّمواتِ وَ الأرض...﴾(سوره آل عمران:۱۹۰ ـ ۱۹۴) را می‌خواند. آنگاه سر به دیوار می‌گذاشت و مدتی گریه می‌کرد و پس از تطهیر نیز کنار حوض پیش از وضو می‌نشست و می‌گریست و خلاصه از هنگام بیدار شدن، تا آمدن به محل نماز و خواندن نماز شب، چند جا می‌نشست و بر می‌خاست و گریه سر می‌داد و چون به مصلایش می‌رسید، حالش قابل وصف نبود.

محدث قمی

وی در تمام دورۀ سال، حداقل یک ساعت قبل از طلوع فجر بیدار و مشغول نماز و تهجد بود. به عبادت آخر شب و قبل از سپیده دم زیاد اهمیت می‌داد و معتقد بود بهترین اعمال مستحب، عبادت و تهجد است. فرزند بزرگش می‌گوید: « تا آنجا که من به خاطر دارم بیداری آخر شب از او فوت نشد، حتی در سفرها». محدث قمی دربارۀ استادش حاج میرزا حسین نوری (ره) می‌نویسد: «او در زهد و عبادت سخت کوشا بود. نماز شب او فوت نشد و راز و نیازش با خداوند متعال در تمام شب‌ها برقرار بود».

حجة الاسلام شفتی

این سید بزرگوار پیوسته مراقب حضور خداوند بود و چیزی او را از حالت حضور و مراقبت باز نمی‌داشت. گوشه‌های چشم او از کثرت گریه کردن در مقام تهجّد مجروح شده بود. یکی از نزدیکان این بزرگوار گفته است: با آن مرحوم به روستایی رفتیم. شب را در راه گذراندیم. سید به من فرمود: «نمی‌خوابی؟» من رفتم که بخوابم. چون سید گمان کرد من خوابیدم، برخاست و مشغول نماز شد.

مرحوم تنکابنی (ره) گوید: این بزرگوار از نیمۀ شب تا صبح، به گریه و زاری و تضرع اشتغال داشت و در صحن کتابخانه‌اش می‌گردید و دعا و مناجات می‌خواند و بر سر و سینه می‌زد، تا صبح چنان صدای گریۀ او بلند بود که اگر همسایه‌ها بیدار می‌شدند می‌شنیدند.

آخوند کاشی

هر نیم شب نمازی چنان به سوز و گداز می‌خواند و بدنش به لرزه می‌افتاد که از بیرونِ حجره صدای حرکت استخوان‌هایش احساس می‌شد. روزی پس از ختم درس، یکی از طلاب به مَدرس آن بزرگوار آمد و گفت: این شیخ می‌گوید دیشب هنگام سحر دیدم که از در و دیوار صدای «سبوحٌ قدوس، ربنا و رب الملائکه و الروح» بلند است و چون نگاه کردم دیدم آقای آخوند در سجده این ذکر را می‌گوید. آخوند فرمود: «اینکه در و دیوار به ذکر من متذکر باشند امری نیست، مهم آن است که او از کجا مَحرم این راز گشته است؟»

شیخ جعفر کاشف الغطاء

شیخ در عبادت و صفای باطن و حالت تضرع و زاری به درگاه خداوند و تهجد و سحرخیزی و دعا و مناجات، یکی از اوتاد روزگار بود و حتی الامکان نمی‌گذاشت عملی مستحب از او فوت شود. شیخ حسن، فرزند کاشف الغطاء می‌گوید: عادت شیخ جعفر آن بود که هر شب وقت سحر بیدار بود و می‌آمد دم در اتاق‌ها و عیال و فرزندان همه را بیدار می‌کرد و می‌گفت: «برخیزید و نماز شب بخوانید».

آقا نجفی قوچانی

آقا نجفی قوچانی(ره) ضمن گزارش ماجراهای دوران طلبگی خود در اصفهان می‌نویسد: ... در این حجرۀ تازه که حجره‌هایمان وصل به هم بود از میان طاقچه سوراخ نمودیم و ریسمانی در آن کشیدیم که یک سر ریسمان در حجرۀ رفیق بود و یک سر آن در حجرۀ من. وقت خواب، آن سر را رفیق به پا یا دست خود می‌بست و این سر ریسمان را من به دست خود می‌بستم که سحر هر کدام زودتر بیدار شویم دیگری را بدون اینکه صدایی بزنیم، به توسط همان ریسمان بیدار کنیم که مبادا طلبه‌ای از صدای ما بیدار شود و راضی نباشد.

علامه طباطبائی

علامه طباطبائی می گوید: چون به نجف اشرف برای تحصیل مشرف شدم، به لحاظ خویشاوندی گاه گاهی به محضر مرحوم قاضی شرفیاب می شدم، تا یک روز دَرِ مدرسه‌ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آنجا عبور می کردند. چون به من رسیدند دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: «ای فرزند! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، آخرت می خواهی نماز شب بخوان». این سخن آن قدر در من اثر کرد که از آن به بعد تا زمانی که به ایران مراجعت کردم، پنج سال تمام، در محضر قاضی به سر می‌بردم و آنی از ادراک فیض ایشان دریغ نمی‌کردم و از آن وقتی که به وطن بازگشتم تا وقت رحلت استاد، پیوسته روابط ما برقرار بود و مرحوم قاضی دستوراتی می‌دادند و مکاتبات از طرفین برقرار بود و ما هر چه داریم از مرحوم قاضی داریم.

امام خمینی

درباره سیره امام خمینی درباره نماز شب گفته‌اند نماز شب امام به صورت همیشگی بود. سید احمد خمینی فرزند ایشان نیز نقل کرده در نجف شبی در ماه رمضان، پشت بام خوابیده بودم. ‏خانه ایشان یک خانه کوچک ۴۵ متری بود، بلند شدم دیدم صدا می‌آید، بعد متوجه شدم که آقاست در تاریکی در حال نماز شب خواندن است و دست‌هایش را طرف آسمان دراز کرده و گریه می‌کند».

یکی از نزدیکان امام می گوید: امام در بیماری، صحت، زندان، خلاصی، تبعید، حتی بر روی تخت بیمارستان قلب هم نماز شب می خواندند. ایشان در قم بیمار شدند و به دستور دکترها به تهران منتقل شدند. هنگام انتقال هوا سرد بود، برف می بارید و جاده‌ها یخ بندان بوده امام چند ساعت در آمبولانس بودند و پس از انتقال به بیمارستان قلب، باز نماز شب خواندند. شبی که از پاریس به سوی تهران می آمدند در طبقۀ بالای هواپیما نماز شب می‌خواندند. آثار اشک بر گونه‌های امام، حکایت از شب زنده‌داری و گریه‌های نیمه شب وی دارد.

فرزند امام خمینی می گوید: روزی که از نجف عازم کویت شدیم حدود ساعت چهار صبح حرکت کردیم، درست بعد از اذان صبح و بعد از آن همه گرفتاری ها حدود ساعت دوازده، سرانجام امام در هُتل بصره استراحت کردند. دو ساعت نخوابیده بودند که ساعتشان زنگ زد و بیدار شدند و نماز شب خواندند.

آیت‌الله بهجت: در امور تعبدی کوه کندن از ما نخواسته‌اند، سخت‌ترینش نماز شب است که در حقیقت تغییر وقت خواب است نه اصل بی‌خوابی، بلکه نیم ساعت زودتر بخواب تا نیم ساعت زودتر بیدار شی، نماز شب مفتاح توفیقات است.

آیت‌الله بهجت

آیت‌الله بهجت از جمله عالمانی بودند که بسیار بر خواندن نماز شب تأکید کرده و نماز شب را کلید سعادت، توفیقات و روزی می‌دانند. از آیت‌الله بهجت نقل شده نماز شب را ترک نکنید که برکات بسیار دنیوی و اخروی دارد. می‌گویند اگر کسی نماز شب خواند و فردای آن روز گفت من گرسنه مانده‌ام؛ دروغ می‌گوید! مگر اینکه روزه گرفته باشد؛ زیرا خداوند رزق و روزی او را تضمین کرده است.