پیش نویس:حق در قرآن

سؤال

لفظ حق به چه معنی است؟ آیا در هر جای قرآن که کلمه حق آمده باشد می‌توان یکی از مصادیق آن را حضرت علی(ع) دانست؟

معنای لغوی حق نقیض الباطل است. البته برخی محققین لغوی معنای اصلی آن را «ثبوت شیء همراه با مطابقیت آن با واقع» معنی کرده‌اند. لفظ «حق» مجموعاً ۲۸۳ مرتبه در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است که صورت‌های استعمال آن متفاوت هستند. عناوینی که لفظ حق برای آن‌ها استعمال شده است متفاوت می‌باشند؛ گاهی به عنوان صفت خداوند، گاهی برای رساندن صحت و حکیمانه بودن فعل خداوند، گاهی به معنای واقعیت و معانی دیگر. در برخی از این استعمالات امام علی(ع) به عنوان مصداق حق بیان شده است.

درگاه‌ها

درگاه‌ها

معنای لفظ «حق»

در لغت لفظ «حق» را به «نقیض الباطل»، محکم بودن شیء، صحت شیء و ثابت بودن شیء معنی کرده‌اند. صاحب التحقیق معنای اصلی این لغت را «ثبوت شیء همراه با مطابقیت آن با واقع» معنی کرده‌اند.

استعمال کلمه «حق» در قرآن

کلمه «حق» حدود ۲۸۳ مرتبه در قرآن استفاده شده است که ۲۲۷ مرتبه از آن به صورت «الحق» و «بالحق»، ۱۷ مرتبه به صورت «حقاً» و ۳۹ مرتبه به صورت «حق» آمده است. عناوین استعمالات آن نیز مختلف است؛ مثلاً کلمه «الحق» در آیه ۶۲ سوره حج و آیه ۳۰ سوره لقمان به عنوان صفت برای خداوند استعمال شده است. یا در آیه ۸ سوره روم برای بیان این مطلب استعمال شده است که افعال خداوند صحیح و ثابت می‌باشد و بیهوده نیست. یا در آیات ۲۰، ۲۲ و ۲۶ سوره ص و آیه ۱۱۲ سوره انبیاء و آیه ۲۰ سوره غافر به معنای واقعیت است. در این آیات به انبیاء دستور داده شده است که از روی واقعیت قضاوت کنند. هم چنین در آیه ۴۴ سوره اعراف واژه حق به معنای واقعیت و آن چه درست است استعمال شده است. هم چنین در عناوین دیگری همانند توحید، قرآن، عدالت و… نیز به کار رفته است.

مصداق «حق» در قرآن

کلمه «حق» مصداق‌های مختلفی دارد. یکی از آن مصادیق در برخی آیات امیرالمؤمنین(ع) است که به چند نمونه از این آیات اشاره می‌شود:

۱. در آیه ۱۷ سوره هود برای حق بودن آنچه از طرف خداوند آمده است سه نشانه ذکر شده است. یکی از این نشانه‌ها این است که برای صدق نبوت نبی اکرم(ص) شاهدی وجود دارد که تبعیت و پی روی این شاهد از نبی اکرم(ص) شهادتی بر صدق نبوت ایشان و نزول قرآن از سوی خداوند می‌باشد. طبق روایات فریقین و بیان برخی مفسرین مصداق شاهد در این آیه امام علی(ع) است و لذا ایشان یکی از مصادیق حق می‌باشند.

۲. در آیه ۴۲ سوره بقره آمده است: ﴿وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُوا الْحَقَّ؛ او حق را با باطل مخلوط نکنید [تا تشخیص دادنشان بر مردمِ جویای حق دشوار نشود]، وحق را [که قرآن وپیامبر است] در حالی که می‌دانید [و می‌شناسید، از مردم] پنهان نکنید.﴾(بقره:۴۲). امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: این آیه خطاب به یهود است که حق را یعنی نبوت حضرت محمد(ص) و وصایت حضرت علی(ع) را انکار می‌کردند.

۳. امام حسن عسکری(ع) یکی از مصادیق کلمه «حق» را در آیه شریفه ﴿وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ ۖ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّیٰ یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ بسیاری از اهل کتاب پس از آنکه حق برای آنان روشن شد به سبب حسدی که از وجودشان شعله کشیده، دوست دارند که شما را پس از ایمانتان به کفر بازگردانند. هم اکنون [از ستیز و جدال با آنان] درگذرید، و [از آنان] روی بگردانید، تا خدا فرمانش را [به جنگ یا جزیه] اعلام کند؛ یقیناً خدا بر هر کاری تواناست.﴾(بقره:۱۰۹)، حضرت علی(ع) دانسته و می‌فرمایند: اهل کتاب بعد از معجزات و دلایلی که بر حق یعنی نبوت پیامبر اسلام(ص) و فضیلت حضرت علی(ع) دلالت می‌کرد، باز دوست دارند مؤمنین به سوی کفر بروند.

۴. در آیه ۱۴۶ سوره بقره آمده است:﴿الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْکِتابَ یعْرِفُونَهُ کَما یعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یعْلَمُونَ؛ اهل کتاب، پیامبر اسلام را [بر اساس اوصافش که در تورات و انجیل خوانده‌اند] می‌شناسند، به گونه ای که پسران خود را می‌شناسند؛ و مسلماً گروهی از آنان حق را در حالی که می‌دانند، پنهان می‌دارند.﴾(بقره:۱۴۶). امیرالمؤمنین(ع) در بیان مراد آیه می‌فرمایند: یهود و نصاری، پیامبر اسلام(ص) و ولی او را که در تورات و انجیل آمد، همانند فرزندان خود می‌شناسند ولی با وجود این شناخت، حق را که نبوت پیامبر اکرم(ص) و امامت حضرت علی(ع) است پنهان می‌کنند.

۵. امام باقر(ع) در تفسیر آیه شریفه ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فَآمِنُوا خَیْرًا لَکُمْ ۚ وَإِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا؛ ای مردم! البته پیامبری از سوی پروردگارتان به درستی و راستی به سوی شما آمد؛ پس به او ایمان آورید که به خیر شماست. و اگر کفر ورزید [بدانید که خدا از شما و ایمانتان بی نیاز است] زیرا آنچه در آسمان‌ها و زمین است، در سیطره مالکیّت و فرمانروایی خداست، و خدا همواره دانا و حکیم است.﴾(نساء:۱۷۰)، می‌فرماید: یعنی ای مردم پیامبر اکرم(ص) برای شما حق را، که ولایت ائمه اطهار(ع) است آورده است و شما موظف به دوستی با آنان هستید.

۶. امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه ﴿وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ ۖ قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ ۖ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ؛ و از تو خبر می‌گیرند: آیا [عذاب جاودانه ای که به آن تهدید می‌شویم] حق است؟ بگو: آری، سوگند به پروردگارم یقیناً حق است، و شما عاجز کننده [خدا] نیستید [تا بتوانید از دسترس قدرت او بیرون روید.]﴾(یونس:۵۳)، می‌فرمایند: اهل مکه از پیامبر می‌پرسیدند آیا امامت علی بن ابی طالب حق است؟ خداوند این آیه را نازل کرد و فرمود: بگو پیامبر: بلی و قسم به پروردگارم که علی حق است.

۷. امام باقر(ع) در تفسیر آیه ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ ۖ فَمَنْ شَاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْیَکْفُرْ؛ و بگو: [سخن] حق [که قرآن است] فقط از سوی پروردگار شماست؛ پس هر که خواست ایمان بیاورد، و هر که خواست کافر شود.]﴾(کهف:۲۹) می‌فرمایند: مراد از حق امیرالمؤمنین(ع) است. پس هر کس آن حضرت را قبول کرد ایمان آورده است و هر کس قبول نکند آتش را برای خود مهیا کرده است.

منابع

• فراهیدی، خلیل بن أحمد (۱۴۰۹). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
• ابن فارس‏، أحمد بن فارس (۱۴۰۹). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
• فیومی، أحمد بن محمد (۱۴۱۴). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: موسسه دار الهجرة.
• مصطفوی، حسن (۱۳۶۸). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏.
• طباطبایی، محمد حسین (۱۳۵۲). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
• بحرانی، هاشم بن سلیمان (۱۴۱۵). البرهان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة البعثة. مرکز الطباعة و النشر.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• سایت اندیشه قم (۱۴۰۳). «آیا کلمه حق در هر جای قران که باشد می‌توانیم یکی از مصادیق آن را حضرت علی ـ علیه السلام ـ بدانیم؟». pasokh.org. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۳.
• حویزی، عبدعلی بن جمعه (۱۴۱۵). تفسیر نور الثقلین. به کوشش هاشم رسولی. قم: اسماعیلیان.
• طبرسی، فضل بن حسن (۱۴۰۸). مجمع البیان. بیروت: دار المعرفة.