پیش نویس:حق در قرآن
لفظ حق به چه معنی است؟ آیا در هر جای قرآن که کلمه حق آمده باشد می‌توان یکی از مصادیق آن را حضرت علی(ع) دانست؟
معنای لغوی حق، نقیض باطل است. برخی از محققین لغوی معنای اصلی آن را «ثبوت چیزی همراه با مطابقت آن با واقع» معنی کرده‌اند. لفظ «حق» ۲۸۷ مرتبه در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است که مصداق‌های متفاوتی دارد؛ گاهی به عنوان صفت خداوند، گاهی برای رساندن صحت و حکیمانه بودن فعل خداوند، گاهی به معنای واقعیت و معانی دیگر. در برخی از این آیات، امام علی(ع) به عنوان مصداق حق تفسیر شده است.
معنای لفظ «حق»
در کتب لغت لفظ «حق» را به «نقیض الباطل»، محکم بودن شیء، صحت شیء و ثابت بودن شیء معنی کرده‌اند.[۱][۲][۳] صاحب التحقیق معنای اصلی این لغت را «ثبوت شیء همراه با مطابقت آن با واقع» معنی کرده‌اند.[۴]
استعمال کلمه «حق» در قرآن
کلمه «حق» حدود ۲۸۷ مرتبه در قرآن استفاده شده است. 110 مرتبه به صورت «الحق»، 76 مرتبه به صورت «بالحق»، ۱۷ مرتبه به صورت «حقاً» و ۳۶ مرتبه به صورت «حق» آمده است. مصداق‌های آن نیز مختلف است؛ به عنوان نمونه کلمه «الحق» در آیه ۶۲ سوره حج و آیه ۳۰ سوره لقمان به عنوان صفت برای خداوند استعمال شده است. یا در آیه ۸ سوره روم برای بیان این مطلب استعمال شده است که افعال خداوند صحیح و ثابت می‌باشد و بی‌هوده نیست. یا در آیات ۲۰، ۲۲ و ۲۶ سوره ص و آیه ۱۱۲ سوره انبیاء و آیه ۲۰ سوره غافر به معنای واقعیت است. در این آیات به پیامبران دستور داده شده است که از روی واقعیت قضاوت کنند. در آیه ۴۴ سوره اعراف نیز واژه حق به معنای واقعیت و آن چه درست است، استعمال شده است.[۵] در مصداق‌های دیگری همانند توحید، قرآن، عدالت و… نیز به کار رفته است.[۶]
مصداق «حق» در قرآن
کلمه «حق» مصداق‌های مختلفی دارد. یکی از آن مصادیق در برخی آیات به امیرالمؤمنین(ع) تفسیر شده است.[۷]
- در آیه ۱۷ سوره هود برای حق بودن آنچه از طرف خداوند آمده است سه نشانه ذکر شده است. یکی از این نشانه‌ها این است که برای صدق نبوت نبی اکرم(ص) شاهدی وجود دارد که تبعیت و پی روی این شاهد از نبی اکرم(ص) شهادتی بر صدق نبوت ایشان و نزول قرآن از سوی خداوند می‌باشد.﴿وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ﴾ طبق روایاتی از شیعه و اهل سنت، مصداق شاهد در این آیه امام علی(ع) است و ایشان یکی از مصادیق حق می‌باشند.[۸] [۹]
- در آیه ۴۲ سوره بقره آمده است: ﴿وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ و حق را با باطل نیامیزید! و حقیقت را با اینکه می‌دانید کتمان نکنید!﴾(بقره:۴۲). امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: «این آیه خطاب به یهود است که حق را یعنی نبوت حضرت محمد و وصایت حضرت علی را انکار می‌کردند.»[۱۰]
- در آیه ۱۰۹ سوره بقره آمده است: ﴿وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ ۖ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّیٰ یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ بسیاری از اهل کتاب پس از آنکه حق برای آنان روشن شد به سبب حسدی که از وجودشان شعله کشیده، دوست دارند که شما را پس از ایمان‌تان به کفر بازگردانند. هم اکنون [از ستیز و جدال با آنان] درگذرید، و [از آنان] روی بگردانید، تا خدا فرمانش را [به جنگ یا جزیه] اعلام کند؛ یقیناً خدا بر هر کاری تواناست.﴾، امام حسن عسکری(ع) یکی از مصادیق کلمه «حق» را در این آیه حضرت علی(ع) دانسته و می‌فرماید: «اهل کتاب بعد از معجزات و دلایلی که بر حق یعنی نبوت پیامبر اسلام و فضیلت حضرت علی دلالت می‌کرد، باز دوست دارند مؤمنین به سوی کفر بروند.»[۱۱]
- در آیه ۱۴۶ سوره بقره آمده است:﴿الَّذِینَ آتَیناهُمُ الْکِتابَ یعْرِفُونَهُ کَما یعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یعْلَمُونَ؛ اهل کتاب، پیامبر اسلام را [بر اساس اوصافش که در تورات و انجیل خوانده‌اند] می‌شناسند، به گونه ای که پسران خود را می‌شناسند؛ و مسلماً گروهی از آنان حق را در حالی که می‌دانند، پنهان می‌دارند.﴾(بقره:۱۴۶). امیرالمؤمنین(ع) در بیان مراد آیه می‌فرماید: «یهود و نصاری، پیامبر اسلام(ص) و ولی او را که در تورات و انجیل آمد، همانند فرزندان خود می‌شناسند ولی با وجود این شناخت، حق را که نبوت پیامبر اکرم(ص) و امامت حضرت علی(ع) است پنهان می‌کنند.»[۱۲]
- در آیه ۱۷۰ سوره نساء آمده است: ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فَآمِنُوا خَیْرًا لَکُمْ ۚ؛ ای مردم! البته پیامبری از سوی پروردگارتان به درستی و راستی به سوی شما آمد؛ پس به او ایمان آورید که به خیر شماست.﴾(نساء:۱۷۰) امام باقر(ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «یعنی ای مردم! پیامبر اکرم برای شما حق را، که ولایت ائمه اطهار است آورده است و شما موظف به دوستی با آنان هستید.» [۱۳] [۱۴]
- در آیه ۵۳ سوره یونس آمده است: ﴿وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ ۖ قُلْ إِی وَرَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ ۖ وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ؛ و از تو خبر می‌گیرند: آیا [عذاب جاودانه ای که به آن تهدید می‌شویم] حق است؟ بگو: آری، سوگند به پروردگارم یقیناً حق است، و شما عاجز کننده [خدا] نیستید [تا بتوانید از دسترس قدرت او بیرون روید.]﴾(یونس:۵۳) امام صادق(ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «اهل مکه از پیامبر می‌پرسیدند آیا امامت علی بن ابی طالب حق است؟ خداوند این آیه را نازل کرد و فرمود: ای پیامبر بگو: بلی و قسم به پروردگارم که علی حق است.» [۱۵] [۱۶]
- امام باقر(ع) در تفسیر آیه ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ ۖ فَمَنْ شَاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْیَکْفُرْ؛ و بگو: [سخن] حق [که قرآن است] فقط از سوی پروردگار شماست؛ پس هر که خواست ایمان بیاورد، و هر که خواست کافر شود.]﴾(کهف:۲۹) می‌فرماید: «مراد از حق، امیرالمؤمنین است. پس هر کس آن حضرت را قبول کرد، ایمان آورده است و هر کس قبول نکند، آتش را برای خود مهیا کرده است.» [۱۷]
پانویس
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، 3: 6.
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، 2: 15.
- ↑ فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، 2: 143.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 2: 262.
- ↑ «آیا کلمه حق در هر جای قران که باشد می‌توانیم یکی از مصادیق آن را حضرت علی(ع) بدانیم؟»، سایت اندیشه قم.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 7: 98 - 100.
- ↑ «آيا كلمه حق در هر جاي قران كه باشد مي توانيم يكي از مصاديق آن را حضرت علي ـ عليه السلام ـ بدانيم؟»، سایت اندیشه قم.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 10: 184.
- ↑ طبری، جامع البيان فى تفسير القرآن، 12: 11.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، 1: 202.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، 1: 304.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، 1: 138.
- ↑ کلینی، الکافی ، 1: 424.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، 3: 221.
- ↑ کلینی، الکافی ، 1: 430.
- ↑ حسکانی، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، 1: 351.
- ↑ کلینی، الکافی ، 1: 425.
منابع
- فراهیدی، خلیل بن أحمد (۱۴۰۹). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
- ابن فارس، أحمد بن فارس (۱۴۰۹). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
- فیومی، أحمد بن محمد (۱۴۱۴). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: موسسه دار الهجرة.
- مصطفوی، حسن (۱۳۶۸). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- طباطبایی، محمد حسین (۱۳۵۲). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- طبری، محمد بن جرير (۱۴۱۲). جامع البيان فى تفسير القرآن. بیروت: دار المعرفة.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان (۱۴۱۵). البرهان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة البعثة. مرکز الطباعة و النشر.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- سایت اندیشه قم (۱۴۰۳). «آیا کلمه حق در هر جای قران که باشد می‌توانیم یکی از مصادیق آن را حضرت علی ـ علیه السلام ـ بدانیم؟». pasokh.org. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۴۰۳.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه (۱۴۱۵). تفسیر نور الثقلین. به کوشش هاشم رسولی. قم: اسماعیلیان.
- کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- حسكانى، عبيدالله بن عبدالله (۱۴۱۱). شواهد التنزيل لقواعد التفضيل. تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامي.
- طبرسی، فضل بن حسن (۱۴۰۸). مجمع البیان. بیروت: دار المعرفة.