راه‌های افزایش هوش

سؤال

راه‌های افزایش عقل، هوش و فهم چیست؟

بر اساس روایات و علم روانشناسی، عوامل ژنتیکی در قدرت عقل و هوش مؤثر هستند. همچنین با تقویت عوامل محیطی می‌توان به تقویت هوش پرداخت. در روایات، آموختن علم، اندیشیدن، پرهیز از مسائل بی‌اهمیت، مشورت و همنشینی با حکیمان از جمله عوامل محیطیِ افزایش هوش شمرده شده است.

برای تقویت عقل و هوش باید از عوامل تضعیف‌کننده آن مانند هوسرانی و خودپسندی نیز دوری کرد.

عوامل ژنیتکی

عوامل ژنتیکی یکی از عواملی است، که در برخی موارد در رشد هوش، نقش تعیین‌کننده دارند. در روایات نیز به عقل سرشتی (عقل الطبع) اشاره شده که خداوند با درجه‌های متفاوتی در وجود انسان‌ها قرار داده است.

بر اساس تحقیقات روانشناسان، ژن‌هایی که انسان از والدین به ارث می‌برد، در رشد هوش او نقش دارد.

عوامل محیطی

عوامل محیطی نیز تأثیرگذار در تقویت عقل و هوش است. در روایات، به عقل اکتسابی (عقل التجربه)، که از طریق یادگیری و شرایط محیطی، به دست می‌آید اشاره شده است. این عقل، با پشتوانه عقل سرشتی، راهنمای انسان خواهد بود. بر اساس روایتی از امام علی(ع)، عقل غریزه‌ای است که با علم و تجربه افزایش می‌یابد.

برخی از عوامل محیطی تأثیرگذار بر افزایش هوش بر اساس روایات چنین است:

• اشتغال به تحصیل و دانش؛
• اندیشه در علم و حکمت؛
• اشتغال به تعلیم و تدریس؛
• پرهیز از مسائل بی‌اهمیّت و کم اهمیّت؛
• رایزنی و مشورت؛
• جهاد با نفس؛
• هم‌نشینی با حکیمان؛
• مهرورزی نسبت به نادان.

در روایات، سفارش‌هایی نیز درباره برخی غذاها وجود دارد که مغز را تقویت می‌کند؛ مانند کدو، گلابی، کرفس، گوشت، سرکه، عسل، انار با گوشتش، باقلا و ترنج. حجامت کردن و روغن مالیدن بر بدن هم، از جمله کارهایی است که در روایات، برای تقویت مغز و ذهن، مؤثر دانسته شده است.

براساس پژوهش‌های برخی روانشناسان نیز عوامل محیطی مانند آموزش، فرهنگ، تغذیه و داروها در رشد مهارت‌های شناختی و هوش تأثیرگذارند.

عوامل ضعیف‌کننده هوش

در روایات، عواملی به عنوان موانع و آفات هوش برشمرده شده است:

• هوسرانی: براساس روایتی از امام علی(ع)، هوای نفس را می‌توان با عقل از میان برد.
• خودپسندی: خودپسندی باعث می‌شود انسان خود را خطاناپذیر دانسته و به دنبالِ سؤال و پژوهش نرود؛ در نتیجه، عقل و هوش دچار خمودی و رکود می‌شود. بنابر روایتی خودپسندی، یکی از حسودانِ عقل است. بر پایه روایتی دیگر، کسی که به خود مغرور شود، به عقلش آسیب رسانده است.
• تکبّر: تفاوت تکبّر با خودپسندی آن است که تکبّر در مقابله با دیگران، مفهوم پیدا می‌کند و شخص خود را در بین دیگران برتر می‌بیند، ولی خودپسندی تصور برتری خود نسبت به دیگران در ذهن خود است و چه بسا در میان دیگران نباشد.
• طمع: در روایتی، امام علی(ع) بیشتر زمین‌خوردن‌های عقل را جایی دانسته که طمع به وجود آید.

عوامل دیگری نیز در روایات مانع شناخت بشر دانسته شده است که برخی از آنها عبارتند از دل‌بستن به دنیا، گناه، ظلم، کفر، فسق، اسراف، غفلت، آرزوهای دست نیافتنی، استبداد، تعصب، شراب و پرخوری.

مطالعه بیشتر

• روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، نشر سمت.
• خرد گرائی در قرآن و سنّت، محمد محمدی ری شهری، نشر دارالحدیث.
• آئین عقل ورزی، حسین مهریزداده، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• تربیت عقلانی، سعید بهشتی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه معاصر.