هفتاد و سه فرقه امت پیامبر(ص): تفاوت میان نسخه‌ها
(اصلاح ارقام) |
(اصلاح ارقام) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
'''انشعاب امت پیامبر به هفتاد و سه فرقه''' در برخی از [[منابع روایی شیعه]] و [[اهل‌سنت]] بیان شده است. این روایت دارای موافقان و مخالفانی است و هر کدام بر نظر خود دلایلی بیان | '''انشعاب امت پیامبر(ص) به هفتاد و سه فرقه''' در برخی از [[منابع روایی شیعه]] و [[اهل‌سنت]] بیان شده است. این روایت دارای موافقان و مخالفانی است و هر کدام بر نظر خود دلایلی بیان کرده‌اند. در بررسی محتوایی و دلالتی این روایت نیز به چند گروه تقسیم شده که برخی آن را نشان‌دهنده زیادی تعداد فرقه‌ها بیان نموده که با وجود تقسیم‌بندی فرقه‌های یهودی و مسیحی با عدد خاص قابل پذیرش نیست و گروه دیگری این تقسیم‌بندی را مربوط به طول دوران وجود [[امت اسلامی]] بیان کرده‌اند و گفته‌اند که برخی از فرقه‌ها هنوز به وجود نیامده‌اند. | ||
== متن روایت == | |||
از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود: | |||
{{عربی بزرگ|إِنَّ أُمَّه مُوسَى افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِينَ فِرْقَه فِرْقَه مِنْهَا نَاجِيَه وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ افْتَرَقَتْ أُمَّه عِيسَى عَلَيْهِ السَّلَامُ بَعْدَهُ عَلَى اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَه فِرْقَه مِنْهَا نَاجِيَه وَ إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ إِنَّ أُمَّتِي سَتَفْتَرِقُ بَعْدِي عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَه فِرْقَه مِنْهَا نَاجِيَه وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ<ref>ابن بابويه، محمد بن على، الخصال، قم، مؤسسه النشر الإسلامي، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۸۵.</ref> | |||
|ترجمه=امت موسى پس از او هفتاد و يك فرقه شد و يك فرقهاش نجات يابنده و هفتاد فرقهاش در آتشند و امت عيسى پس از او به هفتاد و دو دسته شدهاند كه يك دسته نجات يابنده و هفتاد و يك دسته در آتشند و همانا امت من به زودى پس از من هفتاد و سه گروه خواهند شد كه يك گروه نجات يابنده و هفتاد و دو گروه در آتشند.}} | |||
==منبع روایت== | ==منبع روایت== | ||
حدیث اختلاف امت بعد از [[پیامبر(ص)]] و افتراق آنان به هفتاد و سه فرقه در برخی از منابع روایی شیعه و اهل‌سنت با اندک اختلافی در عبارت آمده | حدیث اختلاف امت بعد از [[پیامبر(ص)]] و افتراق آنان به هفتاد و سه فرقه در برخی از منابع روایی شیعه و اهل‌سنت با اندک اختلافی در عبارت آمده است. این روایت در [[صحیح مسلم]] و [[صحیح بخاری]] نیامده است و در [[کتب اربعه شیعه]] تنها در [[اعتبار کتاب کافی|کتاب کافی]] آمده است.<ref>كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۸، ص۲۲۴.</ref> | ||
کتاب‌های اهل سنت که این حدیث در آن آمده عبارت‌اند: سنن ابن ماجه قزوینی؛ <ref>ابن ماجه، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجه، بیروت، دار الجيل، چاپ اول، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۴۷۲، حدیث۳۹۹۲.</ref> سنن ابی‌داوود؛ <ref>ابوداود، سليمان بن اشعث، سنن أبي داود، مصر- قاهره، دار الحديث، چاپ اوول، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۹۶۹، حدیث۱.</ref> سنن ترمذی؛<ref>ترمذى، محمد بن عيسى، الجامع الصحيح و هو سنن الترمذي، مصر - قاهره، دار الحديث، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۵۰، باب۱۸، حدیث۱.</ref> [[مسند احمد حنبل]]؛<ref>احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا، | کتاب‌های اهل سنت که این حدیث در آن آمده عبارت‌اند: سنن ابن ماجه قزوینی؛ <ref>ابن ماجه، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجه، بیروت، دار الجيل، چاپ اول، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۴۷۲، حدیث۳۹۹۲.</ref> سنن ابی‌داوود؛ <ref>ابوداود، سليمان بن اشعث، سنن أبي داود، مصر- قاهره، دار الحديث، چاپ اوول، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۹۶۹، حدیث۱.</ref> سنن ترمذی؛<ref>ترمذى، محمد بن عيسى، الجامع الصحيح و هو سنن الترمذي، مصر - قاهره، دار الحديث، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۵۰، باب۱۸، حدیث۱.</ref> [[مسند احمد حنبل]]؛<ref>احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا، ج۴، ص۱۲.</ref> [[مستدرک حاکم نیشابوری]].<ref>حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفه، ج۱، ص۱۲۹.</ref> | ||
کتاب‌های شیعه که این حدیث در آن آمده عبارت‌اند: کافی مرحوم کلینی؛ <ref>كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۸، | کتاب‌های شیعه که این حدیث در آن آمده عبارت‌اند: کافی مرحوم کلینی؛ <ref>كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۸، ص۲۲۴.</ref> [[خصال شیخ صدوق]]؛ <ref>صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۸۵.</ref> امالی شیخ طوسی؛ <ref> طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي، قم، دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۳.</ref> الفضائل ابن شاذان.<ref>ابن شاذان قمى، أبو الفضل شاذان بن جبرئيل، الفضائل، قم، نشر رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش، ص۱۴۰.</ref> | ||
محققان و حدیث‌پژوهان | محققان و حدیث‌پژوهان بر صحت و اعتبار حدیث از نظر سند و محتوای آن اختلاف دارند. از نظر سند برخی نظیر [[ابن حزم اندلسی]] در کتاب [[ملل و نحل]]،<ref>اندلسی، ابن حزم، ملل و نحل، ج۱، ص۲۴۸.</ref> و [[فخر رازی]] در [[تفسیر کبیر]]،<ref>رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر او مفاتیح الغیب، ج۲۲، ص۱۸۴.</ref> ذیل آیه ۹۳ [[سوره انبیاء]] این حدیث را معتبر ندانسته و در صحت سند آن خدشه کرده است. | ||
==مخالفان اصل روایت== | ==مخالفان اصل روایت== | ||
برخی مانند محمد جواد مشکور | برخی مانند محمد جواد مشکور این حدیث را مجعول و بر گرفته از اعتقاد نصاری(مسیحیان) راجع به تقسیم فرقه‌های آنها به ۷۲ فرقه منسوب به ۷۲ شاگرد [[حضرت عیسی(ع)]] که از ایشان در کتاب [[عهد جدید]] یاد شده، می‌داند. برخی دیگر گفته‌اند متن حدیث در اصل به گونه دیگر بوده و مربوط به مراتب ایمان است یعنی اصل [[حدیث افتراق]]، روایتی است که مراتب ایمان را تقسیم می‌کند و در صحیح بخاری و صحیح مسلم و مسند احمد حنبل و ترمذی و … آمده که پیامبر(ص) فرمود: {{متن عربی|الإيمانُ بِضْعٌ و سَبعونَ شُعْبَةً، فأفْضَلُها قَولُ لا إله إلاّ اللّهُ، و أدْناها إماطَةُ الأذى عَنِ الطَّريقِ، و الحَياءُ شُعْبَةٌ مِن الإيمانِ|ترجمه=ايمان هفتاد و اندى شاخه است كه برترين آنها قول «لا إله إلاّ اللّه» است و كمترين آنها برداشتن چيزهاى آزارنده از سر راه مردم؛ و حيا نيز شاخه‌اى از ايمان است.}} و این هیچ ارتباطی به تقسیم [[فرق اسلامی]] ندارد؛ اما به مرور زمان کلمه «شعبه» به دلیل بدفهمی، روایت از وضع اصلی خود به صورت‌های گوناگونی که در کتاب‌ها و منابع روائی و ملل و نحل موجود است، تحریف شده است.<ref>مشکور، محمد جواد، هفتاد و سه علت، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی، بی تا، ص۷.</ref> | ||
==موافقان روایت== | ==موافقان روایت== | ||
برخی دیگر از محققان و صاحب نظران می‌گویند صدور روایت از پیامبر(ص) مسلم و قطعی است، [[عبدالقاهر بغدادی]] در کتاب [[الفرق بین الفرق]]،<ref>بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، بی تا، ص۸ | برخی دیگر از محققان و صاحب نظران می‌گویند صدور روایت از پیامبر(ص) مسلم و قطعی است، [[عبدالقاهر بغدادی]] در کتاب [[الفرق بین الفرق]]،<ref>بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، بی تا، ص۸.</ref> [[شهرستانی]] در کتاب [[الملل و النحل]]،<ref>شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ محمدبن فتح‌الله بدران، قاهره، افست قم ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۵.</ref> و [[میر سید شریف جرجانی]] در کتاب [[شرح مواقف]] بر صحت و اعتبار این حدیث تاکید نموده و اصرار دارد فرقه‌های اسلامی را به رقم هفتاد و سه برساند. | ||
[[آیت الله جعفر سبحانی]] از [[علمای معاصر شیعه]] با اذعان به ضعف سند روایت مورد بحث که با عبارات متفاوت و سندهای متعدد نقل شده | [[آیت الله جعفر سبحانی]] از [[علمای معاصر شیعه]] با اذعان به ضعف سند روایت مورد بحث که با عبارات متفاوت و سندهای متعدد نقل شده است، می‌گوید: «شاید بتوان گفت که کثرت نقل و استفاضه حدیث در کتب شیعه و سنی جبران کننده ضعف سند و دلیل بر درستی حدیث از این نظر است.»<ref>سبحانی، جعفر، ملل و نحل، قم، جامعه مدرسین، چاپ چهارم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۵.</ref> | ||
==حدیث از نظر محتوا و دلالت== | ==حدیث از نظر محتوا و دلالت== | ||
از جهت دلالت و محتوای حدیث، مطالب فراوانی در این حدیث وجود دارد که هر یک در جای خود باید بحث و تحقیق شود. با توجه به ابتدای روایت که در آن از فرق یهود با رقم ۷۱ و از فرق نصاری با رقم ۷۲ و از فرق اسلامی با رقم ۷۳ یاد شده است، آیا رقم، تعداد واقعی فرق اسلامی را یادآوری می‌کند یا به طور کنائی امری دیگری را متعرض است و اگر متعرض تعداد واقعی فرقه‌های اسلامی است، با واقعیت خارجی یکسان نیست. زیرا در مورد فرق اسلامی اگر مقصود از فرقه‌ها، فرقه‌های محوری و مادر باشند که هر کدام اصل برای چندین فرقه فرعی است، از عدد ۷۳ کمتر است و اگر همه فرقه‌های اصلی و فرعی به حساب آمده باشد از رقم ۷۳ بیشتر خواهد بود. برای حل این پرسش پاسخ‌های گوناگونی داده شد که دو نمونه قابل توجه است؛ | |||
* برخی گفته‌اند مقصود از رقم ۷۳ کنایه و مبالغه در کثرت و فزونی فرق اسلامی است نظیر اینکه گفته می‌شود اگر هفتاد بار هم به او بگوئی و نیز همانند آنچه قرآن فرمود: {{قرآن|اگر هفتاد بار هم برای آنان (منافقین) استغفار کنی خدا آنان را نمی‌آمرزد.}}<ref>سوره توبه، آیه ۸۰.</ref> اما باید گفت سیاق روایت که نخست تعداد فرق یهود و نصاری را به ترتیب با رقم ۷۱ و ۷۲ و سپس فرق اسلامی را با رقم ۷۳ یادآوری می‌کند با این جواب سازگاری ندارد و باید منظور تعداد واقعی فرق اسلامی باشد. | |||
* برخی گفته‌اند مقصود از رقم ۷۳ کنایه و مبالغه در کثرت و فزونی فرق اسلامی است نظیر اینکه گفته می‌شود اگر هفتاد بار هم به او بگوئی و نیز همانند آنچه قرآن | |||
* برخی دیگر گفته‌اند آنچه محققان و مؤلفان ملل و نحل را در تطبیق این حدیث بر فرق اسلامی دچار اشکال کرده این است که از آنها خواسته شده حدیث را بر فرقه‌هایی که در صدر اول یعنی تا حدود سه قرن بعد از پیامبر(ص) به وجود آمده، منطبق سازند و آنان نتوانسته‌اند در یک زمان تعداد ۷۳ فرقه را نشان بدهند و لذا در معنای حدیث دچار حیرت شده و شروع به شمارش فرقه‌های فرعی که تعداد آن بیشتر از رقم ۷۳ است، کرده‌اند. درحالی‌که حدیث از پیدایش افتراق در امت اسلامی سخن می‌گوید و زمان آن را تعیین نکرده است. | * برخی دیگر گفته‌اند آنچه محققان و مؤلفان ملل و نحل را در تطبیق این حدیث بر فرق اسلامی دچار اشکال کرده این است که از آنها خواسته شده حدیث را بر فرقه‌هایی که در صدر اول یعنی تا حدود سه قرن بعد از پیامبر(ص) به وجود آمده، منطبق سازند و آنان نتوانسته‌اند در یک زمان تعداد ۷۳ فرقه را نشان بدهند و لذا در معنای حدیث دچار حیرت شده و شروع به شمارش فرقه‌های فرعی که تعداد آن بیشتر از رقم ۷۳ است، کرده‌اند. درحالی‌که حدیث از پیدایش افتراق در امت اسلامی سخن می‌گوید و زمان آن را تعیین نکرده است. | ||
بنابراین ممکن است رقم یاد شده در حدیث در طول حیات امت اسلامی تحقق یابد بدین صورت که در هر عصری فرقه‌ای ظاهر شود آنگاه در همان فرقه دسته‌بندی‌ها و انشعاباتی پدید آید و در نتیجه وقتی مجموع فرقه‌های اصلی و محوری جمع | بنابراین ممکن است رقم یاد شده در حدیث در طول حیات امت اسلامی تحقق یابد بدین صورت که در هر عصری فرقه‌ای ظاهر شود آنگاه در همان فرقه دسته‌بندی‌ها و انشعاباتی پدید آید و در نتیجه وقتی مجموع فرقه‌های اصلی و محوری جمع شوند، همان رقم ۷۳ را تکمیل کند که هر یکی از آنها دارای شاخه‌های فرعی باشد. چون هیچ ضرورتی ندارد که این ۷۳ فرقه در یک عصر جمع باشند تا معنای [[حدیث]] تطبیق کند، بلکه ممکن است برخی از فرقه‌های محوری منقرض شده و برخی دیگر تا به حال به وجود نیامده و بعدا به وجود بیاید. | ||
با فرض صحت حدیث از نظر سند و اعتبار، این فرضیه یک جواب و توجیه معقول برای سوالی است که نسبت به مضمون حدیث به ذهن می‌آید هر چند تعیین مصداق و بازشناسی فرقه‌های اصلی از فرع‌ها و شاخه‌های آنها به طور قطعی ممکن نبوده یا دشوار باشد.<ref>مقدمه از محمد محی الدین بر «الفرق بین الفرق» ص۷، به نقل از جعفر سبحانی، ملل و نحل، ج۱، ص۳۷.</ref> | با فرض صحت حدیث از نظر سند و اعتبار، این فرضیه یک جواب و توجیه معقول برای سوالی است که نسبت به مضمون حدیث به ذهن می‌آید هر چند تعیین مصداق و بازشناسی فرقه‌های اصلی از فرع‌ها و شاخه‌های آنها به طور قطعی ممکن نبوده یا دشوار باشد.<ref>مقدمه از محمد محی الدین بر «الفرق بین الفرق» ص۷، به نقل از جعفر سبحانی، ملل و نحل، ج۱، ص۳۷.</ref> | ||
==تقسیم فرقه‌های یهودی به ۷۱ و مسیحی به ۷۲ فرقه== | ==تقسیم فرقه‌های یهودی به ۷۱ و مسیحی به ۷۲ فرقه== | ||
در مورد فرقه‌های ۷۱ و ۷۲گانه یهودی و نصرانی که در حدیث پیامبر(ص) به آن اشاره شده است، نیز همان مطالبی که در مورد فرق اسلامی بیان شد، در کتاب‌های ملل و نحل بیان شده و برخی آن را حاکی از نهایت اختلاف یهود و نصاری بعد از پیامبرشان [[حضرت موسی(ع)]] و [[حضرت عیسی(ع)]] دانسته‌اند. برخی دیگر گفته‌اند نصرانی‌ها به طور قطعی به هفتاد و دو گروه و یهودی‌ها به هفتاد و یک گروه تقسیم شده و اختلاف نمودند، آنگاه فرقه‌های یهودی و نصرانی را شمرده و به رقم ۷۱ و ۷۲ رسانده‌اند. شیخ طوسی در روایتی از امیرمومنان علی(ع) آورده است که فرمود: {{متن عربی|گروه نجات یافته از فرقه‌ها متعدد یهودی‌ها، همان‌هایی بودند که بعد از موسی(ع) از [[یوشع بن نون]] پیروی کردند و فرقه ناجیه در میان مسیحی‌ها، همان‌هایی هست که از [[شمعون]] پیروی کردند. از مسلمانان هم نجات یابنده کسی است که از وصی رسول خدا(ص) و به سینه خود اشاره کرد، پیروی کند.}}<ref> طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي، قم، دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۳.</ref> | |||
{{پایان پاسخ}} | {{پایان پاسخ}} | ||
== مطالعه بیشتر == | == مطالعه بیشتر == | ||
* صافی گلپایگانی، لطف الله، حدیث افتراق المسلمین علی ثلاث وسبعین فرقه، بی نا، بی | * صافی گلپایگانی، لطف الله، حدیث افتراق المسلمین علی ثلاث وسبعین فرقه، بی نا، بی تا. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۰
حدیثی از پیامبر(ص) راجع به هفتاد و سه فرقه شدن امتش آمده، آیا این عدد حقیقی است یا خیر؟ و اگر حقیقی است چرا تعداد فرق یهودی و مسیحی را به ترتیب ۷۱ و ۷۲ بیان کرده‌اند؟
انشعاب امت پیامبر(ص) به هفتاد و سه فرقه در برخی از منابع روایی شیعه و اهل‌سنت بیان شده است. این روایت دارای موافقان و مخالفانی است و هر کدام بر نظر خود دلایلی بیان کرده‌اند. در بررسی محتوایی و دلالتی این روایت نیز به چند گروه تقسیم شده که برخی آن را نشان‌دهنده زیادی تعداد فرقه‌ها بیان نموده که با وجود تقسیم‌بندی فرقه‌های یهودی و مسیحی با عدد خاص قابل پذیرش نیست و گروه دیگری این تقسیم‌بندی را مربوط به طول دوران وجود امت اسلامی بیان کرده‌اند و گفته‌اند که برخی از فرقه‌ها هنوز به وجود نیامده‌اند.
متن روایت
از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود:
| « | إِنَّ أُمَّه مُوسَى افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِينَ فِرْقَه فِرْقَه مِنْهَا نَاجِيَه وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ افْتَرَقَتْ أُمَّه عِيسَى عَلَيْهِ السَّلَامُ بَعْدَهُ عَلَى اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَه فِرْقَه مِنْهَا نَاجِيَه وَ إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ إِنَّ أُمَّتِي سَتَفْتَرِقُ بَعْدِي عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَه فِرْقَه مِنْهَا نَاجِيَه وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ[۱]
امت موسى پس از او هفتاد و يك فرقه شد و يك فرقهاش نجات يابنده و هفتاد فرقهاش در آتشند و امت عيسى پس از او به هفتاد و دو دسته شدهاند كه يك دسته نجات يابنده و هفتاد و يك دسته در آتشند و همانا امت من به زودى پس از من هفتاد و سه گروه خواهند شد كه يك گروه نجات يابنده و هفتاد و دو گروه در آتشند. |
» |
منبع روایت
حدیث اختلاف امت بعد از پیامبر(ص) و افتراق آنان به هفتاد و سه فرقه در برخی از منابع روایی شیعه و اهل‌سنت با اندک اختلافی در عبارت آمده است. این روایت در صحیح مسلم و صحیح بخاری نیامده است و در کتب اربعه شیعه تنها در کتاب کافی آمده است.[۲]
کتاب‌های اهل سنت که این حدیث در آن آمده عبارت‌اند: سنن ابن ماجه قزوینی؛ [۳] سنن ابی‌داوود؛ [۴] سنن ترمذی؛[۵] مسند احمد حنبل؛[۶] مستدرک حاکم نیشابوری.[۷]
کتاب‌های شیعه که این حدیث در آن آمده عبارت‌اند: کافی مرحوم کلینی؛ [۸] خصال شیخ صدوق؛ [۹] امالی شیخ طوسی؛ [۱۰] الفضائل ابن شاذان.[۱۱]
محققان و حدیث‌پژوهان بر صحت و اعتبار حدیث از نظر سند و محتوای آن اختلاف دارند. از نظر سند برخی نظیر ابن حزم اندلسی در کتاب ملل و نحل،[۱۲] و فخر رازی در تفسیر کبیر،[۱۳] ذیل آیه ۹۳ سوره انبیاء این حدیث را معتبر ندانسته و در صحت سند آن خدشه کرده است.
مخالفان اصل روایت
برخی مانند محمد جواد مشکور این حدیث را مجعول و بر گرفته از اعتقاد نصاری(مسیحیان) راجع به تقسیم فرقه‌های آنها به ۷۲ فرقه منسوب به ۷۲ شاگرد حضرت عیسی(ع) که از ایشان در کتاب عهد جدید یاد شده، می‌داند. برخی دیگر گفته‌اند متن حدیث در اصل به گونه دیگر بوده و مربوط به مراتب ایمان است یعنی اصل حدیث افتراق، روایتی است که مراتب ایمان را تقسیم می‌کند و در صحیح بخاری و صحیح مسلم و مسند احمد حنبل و ترمذی و … آمده که پیامبر(ص) فرمود: «الإيمانُ بِضْعٌ و سَبعونَ شُعْبَةً، فأفْضَلُها قَولُ لا إله إلاّ اللّهُ، و أدْناها إماطَةُ الأذى عَنِ الطَّريقِ، و الحَياءُ شُعْبَةٌ مِن الإيمانِ؛ ايمان هفتاد و اندى شاخه است كه برترين آنها قول «لا إله إلاّ اللّه» است و كمترين آنها برداشتن چيزهاى آزارنده از سر راه مردم؛ و حيا نيز شاخه‌اى از ايمان است.» و این هیچ ارتباطی به تقسیم فرق اسلامی ندارد؛ اما به مرور زمان کلمه «شعبه» به دلیل بدفهمی، روایت از وضع اصلی خود به صورت‌های گوناگونی که در کتاب‌ها و منابع روائی و ملل و نحل موجود است، تحریف شده است.[۱۴]
موافقان روایت
برخی دیگر از محققان و صاحب نظران می‌گویند صدور روایت از پیامبر(ص) مسلم و قطعی است، عبدالقاهر بغدادی در کتاب الفرق بین الفرق،[۱۵] شهرستانی در کتاب الملل و النحل،[۱۶] و میر سید شریف جرجانی در کتاب شرح مواقف بر صحت و اعتبار این حدیث تاکید نموده و اصرار دارد فرقه‌های اسلامی را به رقم هفتاد و سه برساند.
آیت الله جعفر سبحانی از علمای معاصر شیعه با اذعان به ضعف سند روایت مورد بحث که با عبارات متفاوت و سندهای متعدد نقل شده است، می‌گوید: «شاید بتوان گفت که کثرت نقل و استفاضه حدیث در کتب شیعه و سنی جبران کننده ضعف سند و دلیل بر درستی حدیث از این نظر است.»[۱۷]
حدیث از نظر محتوا و دلالت
از جهت دلالت و محتوای حدیث، مطالب فراوانی در این حدیث وجود دارد که هر یک در جای خود باید بحث و تحقیق شود. با توجه به ابتدای روایت که در آن از فرق یهود با رقم ۷۱ و از فرق نصاری با رقم ۷۲ و از فرق اسلامی با رقم ۷۳ یاد شده است، آیا رقم، تعداد واقعی فرق اسلامی را یادآوری می‌کند یا به طور کنائی امری دیگری را متعرض است و اگر متعرض تعداد واقعی فرقه‌های اسلامی است، با واقعیت خارجی یکسان نیست. زیرا در مورد فرق اسلامی اگر مقصود از فرقه‌ها، فرقه‌های محوری و مادر باشند که هر کدام اصل برای چندین فرقه فرعی است، از عدد ۷۳ کمتر است و اگر همه فرقه‌های اصلی و فرعی به حساب آمده باشد از رقم ۷۳ بیشتر خواهد بود. برای حل این پرسش پاسخ‌های گوناگونی داده شد که دو نمونه قابل توجه است؛
- برخی گفته‌اند مقصود از رقم ۷۳ کنایه و مبالغه در کثرت و فزونی فرق اسلامی است نظیر اینکه گفته می‌شود اگر هفتاد بار هم به او بگوئی و نیز همانند آنچه قرآن فرمود: ﴿اگر هفتاد بار هم برای آنان (منافقین) استغفار کنی خدا آنان را نمی‌آمرزد.﴾[۱۸] اما باید گفت سیاق روایت که نخست تعداد فرق یهود و نصاری را به ترتیب با رقم ۷۱ و ۷۲ و سپس فرق اسلامی را با رقم ۷۳ یادآوری می‌کند با این جواب سازگاری ندارد و باید منظور تعداد واقعی فرق اسلامی باشد.
- برخی دیگر گفته‌اند آنچه محققان و مؤلفان ملل و نحل را در تطبیق این حدیث بر فرق اسلامی دچار اشکال کرده این است که از آنها خواسته شده حدیث را بر فرقه‌هایی که در صدر اول یعنی تا حدود سه قرن بعد از پیامبر(ص) به وجود آمده، منطبق سازند و آنان نتوانسته‌اند در یک زمان تعداد ۷۳ فرقه را نشان بدهند و لذا در معنای حدیث دچار حیرت شده و شروع به شمارش فرقه‌های فرعی که تعداد آن بیشتر از رقم ۷۳ است، کرده‌اند. درحالی‌که حدیث از پیدایش افتراق در امت اسلامی سخن می‌گوید و زمان آن را تعیین نکرده است.
بنابراین ممکن است رقم یاد شده در حدیث در طول حیات امت اسلامی تحقق یابد بدین صورت که در هر عصری فرقه‌ای ظاهر شود آنگاه در همان فرقه دسته‌بندی‌ها و انشعاباتی پدید آید و در نتیجه وقتی مجموع فرقه‌های اصلی و محوری جمع شوند، همان رقم ۷۳ را تکمیل کند که هر یکی از آنها دارای شاخه‌های فرعی باشد. چون هیچ ضرورتی ندارد که این ۷۳ فرقه در یک عصر جمع باشند تا معنای حدیث تطبیق کند، بلکه ممکن است برخی از فرقه‌های محوری منقرض شده و برخی دیگر تا به حال به وجود نیامده و بعدا به وجود بیاید.
با فرض صحت حدیث از نظر سند و اعتبار، این فرضیه یک جواب و توجیه معقول برای سوالی است که نسبت به مضمون حدیث به ذهن می‌آید هر چند تعیین مصداق و بازشناسی فرقه‌های اصلی از فرع‌ها و شاخه‌های آنها به طور قطعی ممکن نبوده یا دشوار باشد.[۱۹]
تقسیم فرقه‌های یهودی به ۷۱ و مسیحی به ۷۲ فرقه
در مورد فرقه‌های ۷۱ و ۷۲گانه یهودی و نصرانی که در حدیث پیامبر(ص) به آن اشاره شده است، نیز همان مطالبی که در مورد فرق اسلامی بیان شد، در کتاب‌های ملل و نحل بیان شده و برخی آن را حاکی از نهایت اختلاف یهود و نصاری بعد از پیامبرشان حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) دانسته‌اند. برخی دیگر گفته‌اند نصرانی‌ها به طور قطعی به هفتاد و دو گروه و یهودی‌ها به هفتاد و یک گروه تقسیم شده و اختلاف نمودند، آنگاه فرقه‌های یهودی و نصرانی را شمرده و به رقم ۷۱ و ۷۲ رسانده‌اند. شیخ طوسی در روایتی از امیرمومنان علی(ع) آورده است که فرمود: «گروه نجات یافته از فرقه‌ها متعدد یهودی‌ها، همان‌هایی بودند که بعد از موسی(ع) از یوشع بن نون پیروی کردند و فرقه ناجیه در میان مسیحی‌ها، همان‌هایی هست که از شمعون پیروی کردند. از مسلمانان هم نجات یابنده کسی است که از وصی رسول خدا(ص) و به سینه خود اشاره کرد، پیروی کند.»[۲۰]
مطالعه بیشتر
- صافی گلپایگانی، لطف الله، حدیث افتراق المسلمین علی ثلاث وسبعین فرقه، بی نا، بی تا.
منابع
- ↑ ابن بابويه، محمد بن على، الخصال، قم، مؤسسه النشر الإسلامي، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۸۵.
- ↑ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۸، ص۲۲۴.
- ↑ ابن ماجه، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجه، بیروت، دار الجيل، چاپ اول، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۴۷۲، حدیث۳۹۹۲.
- ↑ ابوداود، سليمان بن اشعث، سنن أبي داود، مصر- قاهره، دار الحديث، چاپ اوول، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۹۶۹، حدیث۱.
- ↑ ترمذى، محمد بن عيسى، الجامع الصحيح و هو سنن الترمذي، مصر - قاهره، دار الحديث، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۵۰، باب۱۸، حدیث۱.
- ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا، ج۴، ص۱۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفه، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۸، ص۲۲۴.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۸۵.
- ↑ طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي، قم، دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۳.
- ↑ ابن شاذان قمى، أبو الفضل شاذان بن جبرئيل، الفضائل، قم، نشر رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش، ص۱۴۰.
- ↑ اندلسی، ابن حزم، ملل و نحل، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر او مفاتیح الغیب، ج۲۲، ص۱۸۴.
- ↑ مشکور، محمد جواد، هفتاد و سه علت، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی، بی تا، ص۷.
- ↑ بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، بی تا، ص۸.
- ↑ شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ محمدبن فتح‌الله بدران، قاهره، افست قم ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۵.
- ↑ سبحانی، جعفر، ملل و نحل، قم، جامعه مدرسین، چاپ چهارم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ سوره توبه، آیه ۸۰.
- ↑ مقدمه از محمد محی الدین بر «الفرق بین الفرق» ص۷، به نقل از جعفر سبحانی، ملل و نحل، ج۱، ص۳۷.
- ↑ طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي، قم، دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۳.