رخدادهای مهم جنگ صفین: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۱ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
در جریان جنگ صفین چه اتفاقات سرنوشت‌سازی رخ داد؟ | در جریان جنگ صفین چه اتفاقات سرنوشت‌سازی رخ داد؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}}'''رخدادهای مهم جنگ صفین''' محاصره شریعه فرات توسط شامیان، شهادت [[عمار یاسر]]، لیلةُ الهَریر و بر سر نیزه کردن قرآن توسط شامیان تلقی شده است. [[نبرد صفین]] جنگی میان سپاه [[امام علی(ع)]]، خلیفه مسلمانان، با سپاه شام به رهبری [[معاویة بن ابوسفیان]] به‌دلیل عدم پذیرش خلافت امام(ع) توسط معاویه بوده است. | ||
نبرد صفین جنگی میان سپاه امام علی(ع)، خلیفه مسلمانان، با سپاه شام به رهبری معاویة بن ابوسفیان به‌دلیل عدم پذیرش خلافت امام(ع) توسط معاویه بوده است. | |||
هرچند در میانه جنگ شکست سپاه شام قطعی به نظر می‌رسید، معاویه با حیله عمرو بن عاص از شکست خود را رهانید و نتیجه جنگ را به حکمیت کشانید و به همین دلیل جنگ صفین بدون نتیجه به‌پایان رسید.<ref>شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام (تا پایان امویان)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۲.</ref> تعداد کشته‌شدگان نبرد صفین مختلف گزارش شده است؛ نصر بن مزاحم منقری در کتاب وقعة صفین جمع کشته‌شدگان از سپاه عراق و شام را هفتاد هزار نفر به‌قلم آورده که از این تعداد چهل و پنج هزار نفر از لشکر شام و بیست و پنج هزار نفر از لشکر عراق بوده‌اند.<ref>منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، منشورات | به نقل از منابع، در ابتدای جنگ، سپاه شام زودتر به شریعه فرات رسیدند و با رسیدن سپاه عراق، به دستور معاویه، از برداشتن آب توسط سپاه عراق جلوگیری کردند. پس از اینکه در جنگی شریعه به‌دست عراقیان افتاد امام علی(ع) از منع شامیان از آب توسط سپاهیانش جلوگیری کرد. در جنگ صفین، عمار یاسر، صحابی رسول خدا(ص)، در رکاب امام علی(ع) به‌شهادت رسید. پیامبر(ص) در روایتی قاتلان عمار را گروهی گناهکار و سرکش خوانده بود. | ||
لیلة الهریر و روز بعد از آن مهم‌ترین مقطع زمانی جنگ صفین دانسته شده است. گفته شده که در این شب نبرد واقعی میان سپاهیان امام علی(ع) و یاران معاویه به اوج خود رسید و سپاه شام در معرض شکست قرار گرفت. به نقل از منابع، از پس شکست سنگین سپاه شام در لیلة الهریر و روز پس از آن، سپاه شام با نظر عمر عاص برای فرار از شکست قرآن‌های موجود در لشکرگاه را بر سر نیزه کردند. هدف آنان از این کار ترک جنگ و واگذارکردن نتیجه آن به حکمیت (داوری قرآن) دانسته شده است. این رخداد موجب بروز اختلاف در سپاه امام علی(ع) و پذیرش حکمیت از سوی امام(ع) و پایان جنگ صفین شد. | |||
== جنگ صفین: کلیات رخداد == | |||
نبرد صفین جنگی میان سپاه [[امام علی(ع)]]، خلیفه مسلمانان، با سپاه شام به رهبری [[معاویة بن ابوسفیان]] به‌دلیل عدم پذیرش خلافت امام(ع) توسط معاویه بوده است. گفته شده که معاویه خون‌خواهی خلیفه سوم را بهانه‌ای برای سرباز زدن از پذیرش خلافت امام(ع) و آغاز جنگ قرار داد.<ref>جعفریان، رسول، تاریخ خلفا (از رحلت پیامبر تا زوال امویان)، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۲ش، ص۲۷۳–۲۷۸.</ref> قسمت عمده رخدادهای این نبرد در ماه صفر سال ۳۷ هجری قمری در منطقه صفین، در کنار فرات و در نزدیکی شهر رقه در شام (سوریه امروزی)، رخ داده است.<ref>جعفریان، تاریخ خلفا، ص۲۸۷–۲۸۹.</ref> [[نبرد صفین]] نبردی سخت و مهلک قلمداد شده که در صورت ادامه‌یافتن می‌توانسته امت اسلامی را به کلی نابود کند.<ref>منقری، نصر بن مزاحم، پیکار صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ش، مقدمه مصحح، ص۱.</ref> | |||
هرچند در میانه جنگ صفین، شکست سپاه شام قطعی به نظر می‌رسید، معاویه با حیله عمرو بن عاص از شکست خود را رهانید و نتیجه جنگ را به حکمیت کشانید و به همین دلیل جنگ صفین بدون نتیجه به‌پایان رسید.<ref>شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام (تا پایان امویان)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۲.</ref> تعداد کشته‌شدگان نبرد صفین مختلف گزارش شده است؛ نصر بن مزاحم منقری در کتاب [[وقعة صفین (کتاب)|وقعة صفین]] جمع کشته‌شدگان از سپاه عراق و شام را هفتاد هزار نفر به‌قلم آورده که از این تعداد چهل و پنج هزار نفر از لشکر شام و بیست و پنج هزار نفر از لشکر عراق بوده‌اند.<ref>منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، منشورات مکتبة المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ق، ص۵۱۳–۵۱۴.</ref> | |||
== محاصره شریعه فرات == | |||
به نقل از منابع، در ابتدای جنگ، سپاه شام زودتر به شریعه (محلی که می‌توان به راحتی از رودخانه آب برداشت) فرات رسیدند و با رسیدن سپاه عراق، به دستور معاویه، از برداشتن آب توسط سپاه عراق جلوگیری کردند.<ref>منقری، پیکار صفین، ص۲۱۹.</ref> [[امام علی(ع)]] با فرستادن قاصدهایی از معاویه خواست تا از بستن آب بر روی سپاهیان عراق خودداری کند؛ زیرا اگر خود زودتر به شریعه می‌رسید از برداشتن آب توسط شامیان جلوگیری نمی‌کرد. معاویه از پذیرش درخواست امام(ع) امتناع کرد و ادعا کرد آنچنان که شما آب را بر عثمان بستید، ما هم آب را بر شما می‌بندیم.<ref>منقری، پیکار صفین، ص۲۲۰.</ref> | |||
پس از چیره‌شدن تشنگی بر سپاه عراق، امام(ع) به آنان اجازه داد که بر سر آب با سپاه شام بجنگند و نتیجه جنگ چیرگی آنان بر شریعه بود. پس از چیرگی عراقیان بر شریعه، با آنکه برخی از آنان معتقد بودند که باید آب را بر شامیان ببندند، امام(ع) دستور داد تا از برداشتن آب توسط شامیان جلوگیری نشود.<ref>منقری، پیکار صفین، ص۲۲۱–۲۲۲.</ref> | |||
== شهادت عمار یاسر == | |||
در جریان جنگ صفین، برخی از صحابه رسول خدا(ص) که از بدریون (شرکت‌کنندگان در جنگ بدر در رکاب پیامبر) بودند به‌شهادت رسیدند؛<ref>ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، بیروت، دار صادر، بی‌تا. ج ۵، ص ۱۲۰.</ref> از جمله آنان [[عمار یاسر]] بود که در روز ۹ صفر سال ۳۷ق به‌شهادت رسید.<ref>طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۱۱.</ref> پیامبر(ص) در روایتی قاتلان عمار را گروهی گناهکار و سرکش خوانده بود؛ گفته شده که با شهادت عمار این سخن پیامبر(ص) علیه معاویه و سپاهش تعبیر شد و موجب تضعیف روحیه آنان و تقویت روحیه سپاهیان امام علی(ع) شد. نقل شده که در این مورد هم عمر عاص به کمک سپاهیان شام آمد و با تحریف سخن [[پیامبر(ص)]] امام علی(ع) را قاتل عمار خواند؛ زیرا او بود که عمار را به جنگ آورد و باعث کشته‌شدن او شد.<ref>مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۷–۹۸.</ref> | |||
== لیلة الهریر == | |||
لیلة الهریر و روز بعد از آن مهم‌ترین مقطع زمانی جنگ صفین دانسته شده است. گفته شده که در این شب نبرد واقعی میان سپاهیان امام علی(ع) و یاران معاویه، که از آغاز ماه صفر سال ۳۷ آغاز شده بود، به‌اوج خود رسید.<ref>سبحانی، جعفر، فروغ ولایت (تاریخ تحلیلی زندگانی امیرالمؤمنین علی علیه السلام)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۶۰۱.</ref> برخی مورخان شب یازدهم ماه صفر سال ۳۷ را لیلة الهَریر نامیده‌اند.<ref>بلاذری، احمد بن یحیی، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۲۳.</ref> «هریر» در لغت عرب به زوزه سگان گفته شده و دلیل این نامگذاری این دانسته شده که سپاه معاویه در آن شب زیر ضربات سپاه امام(ع) همچون سگ زوزه می‌کشید و در شرف شکست بود.<ref>سبحانی، فروغ ولایت، ص۶۰۱.</ref> | |||
در جریان لیلة الهریر، [[امام علی(ع)]] ضمن خطبه‌ای، پس از حمد و ستایش خداوند به تشویق یارانش برای جنگ پرداخت: «ای مردم، کار بر شما و بر دشمن بدین قرار رسیده که بینید جز واپسین دم دشمن باقی نمانده است، چون امور رخ دهد، پایان آن را می‌توان از آغازش شناخت. آن قوم به مرادی جز دینداری در برابر شما ایستادگی و لجاجت به خرج دادند تا به دست ما بدین وضع دچار آمدند. من فردا صبحگاهان بر آنان می‌تازم و در پیشگاه خدای عزوجل به داوریشان می‌کشانم».<ref>منقری، پیکار صفین، ص۶۵۴–۶۵۵.</ref> | |||
== بر نیزه کردن قرآن == | |||
به نقل از منابع، از پس شکست سنگین سپاه شام در لیلة الهریر و روز پس از آن که با نزدیک‌شدن [[مالک اشتر]] به پیروزی نهایی همراه شد، سپاه شام با نظر عمر عاص برای فرار از شکست قرآن‌های موجود در لشکرگاه را بر سر نیزه کردند. هدف آنان از این کار ترک جنگ و واگذارکردن نتیجه آن به حکمیت (داوری قرآن) دانسته شده است.<ref>منقری، پیکار صفین، ص۶۵۷–۶۶۲.</ref> در این میان، سپاه [[امام علی(ع)]] دچار دو دستگی شد و برخی فریب شامیان را خوردند و امام(ع) را برای پذیرش حکمیت در تنگنا قرار دادند. امام(ع) هر چند تلاش کرد تا فریبکاری سپاه شام را برای این دسته از سپاه خود روشن کند، در نهایت در مقابل آنان چاره‌ای جز قبول حکمیت نیافت و در نهایت جنگ برای انجام حکمیت به‌پایان رسید.<ref>منقری، پیکار صفین، ص۶۶۳–۶۸۰.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
| خط ۲۲: | خط ۳۹: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی =شد | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت =ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۳۱
در جریان جنگ صفین چه اتفاقات سرنوشت‌سازی رخ داد؟
رخدادهای مهم جنگ صفین محاصره شریعه فرات توسط شامیان، شهادت عمار یاسر، لیلةُ الهَریر و بر سر نیزه کردن قرآن توسط شامیان تلقی شده است. نبرد صفین جنگی میان سپاه امام علی(ع)، خلیفه مسلمانان، با سپاه شام به رهبری معاویة بن ابوسفیان به‌دلیل عدم پذیرش خلافت امام(ع) توسط معاویه بوده است.
به نقل از منابع، در ابتدای جنگ، سپاه شام زودتر به شریعه فرات رسیدند و با رسیدن سپاه عراق، به دستور معاویه، از برداشتن آب توسط سپاه عراق جلوگیری کردند. پس از اینکه در جنگی شریعه به‌دست عراقیان افتاد امام علی(ع) از منع شامیان از آب توسط سپاهیانش جلوگیری کرد. در جنگ صفین، عمار یاسر، صحابی رسول خدا(ص)، در رکاب امام علی(ع) به‌شهادت رسید. پیامبر(ص) در روایتی قاتلان عمار را گروهی گناهکار و سرکش خوانده بود.
لیلة الهریر و روز بعد از آن مهم‌ترین مقطع زمانی جنگ صفین دانسته شده است. گفته شده که در این شب نبرد واقعی میان سپاهیان امام علی(ع) و یاران معاویه به اوج خود رسید و سپاه شام در معرض شکست قرار گرفت. به نقل از منابع، از پس شکست سنگین سپاه شام در لیلة الهریر و روز پس از آن، سپاه شام با نظر عمر عاص برای فرار از شکست قرآن‌های موجود در لشکرگاه را بر سر نیزه کردند. هدف آنان از این کار ترک جنگ و واگذارکردن نتیجه آن به حکمیت (داوری قرآن) دانسته شده است. این رخداد موجب بروز اختلاف در سپاه امام علی(ع) و پذیرش حکمیت از سوی امام(ع) و پایان جنگ صفین شد.
جنگ صفین: کلیات رخداد
نبرد صفین جنگی میان سپاه امام علی(ع)، خلیفه مسلمانان، با سپاه شام به رهبری معاویة بن ابوسفیان به‌دلیل عدم پذیرش خلافت امام(ع) توسط معاویه بوده است. گفته شده که معاویه خون‌خواهی خلیفه سوم را بهانه‌ای برای سرباز زدن از پذیرش خلافت امام(ع) و آغاز جنگ قرار داد.[۱] قسمت عمده رخدادهای این نبرد در ماه صفر سال ۳۷ هجری قمری در منطقه صفین، در کنار فرات و در نزدیکی شهر رقه در شام (سوریه امروزی)، رخ داده است.[۲] نبرد صفین نبردی سخت و مهلک قلمداد شده که در صورت ادامه‌یافتن می‌توانسته امت اسلامی را به کلی نابود کند.[۳]
هرچند در میانه جنگ صفین، شکست سپاه شام قطعی به نظر می‌رسید، معاویه با حیله عمرو بن عاص از شکست خود را رهانید و نتیجه جنگ را به حکمیت کشانید و به همین دلیل جنگ صفین بدون نتیجه به‌پایان رسید.[۴] تعداد کشته‌شدگان نبرد صفین مختلف گزارش شده است؛ نصر بن مزاحم منقری در کتاب وقعة صفین جمع کشته‌شدگان از سپاه عراق و شام را هفتاد هزار نفر به‌قلم آورده که از این تعداد چهل و پنج هزار نفر از لشکر شام و بیست و پنج هزار نفر از لشکر عراق بوده‌اند.[۵]
محاصره شریعه فرات
به نقل از منابع، در ابتدای جنگ، سپاه شام زودتر به شریعه (محلی که می‌توان به راحتی از رودخانه آب برداشت) فرات رسیدند و با رسیدن سپاه عراق، به دستور معاویه، از برداشتن آب توسط سپاه عراق جلوگیری کردند.[۶] امام علی(ع) با فرستادن قاصدهایی از معاویه خواست تا از بستن آب بر روی سپاهیان عراق خودداری کند؛ زیرا اگر خود زودتر به شریعه می‌رسید از برداشتن آب توسط شامیان جلوگیری نمی‌کرد. معاویه از پذیرش درخواست امام(ع) امتناع کرد و ادعا کرد آنچنان که شما آب را بر عثمان بستید، ما هم آب را بر شما می‌بندیم.[۷]
پس از چیره‌شدن تشنگی بر سپاه عراق، امام(ع) به آنان اجازه داد که بر سر آب با سپاه شام بجنگند و نتیجه جنگ چیرگی آنان بر شریعه بود. پس از چیرگی عراقیان بر شریعه، با آنکه برخی از آنان معتقد بودند که باید آب را بر شامیان ببندند، امام(ع) دستور داد تا از برداشتن آب توسط شامیان جلوگیری نشود.[۸]
شهادت عمار یاسر
در جریان جنگ صفین، برخی از صحابه رسول خدا(ص) که از بدریون (شرکت‌کنندگان در جنگ بدر در رکاب پیامبر) بودند به‌شهادت رسیدند؛[۹] از جمله آنان عمار یاسر بود که در روز ۹ صفر سال ۳۷ق به‌شهادت رسید.[۱۰] پیامبر(ص) در روایتی قاتلان عمار را گروهی گناهکار و سرکش خوانده بود؛ گفته شده که با شهادت عمار این سخن پیامبر(ص) علیه معاویه و سپاهش تعبیر شد و موجب تضعیف روحیه آنان و تقویت روحیه سپاهیان امام علی(ع) شد. نقل شده که در این مورد هم عمر عاص به کمک سپاهیان شام آمد و با تحریف سخن پیامبر(ص) امام علی(ع) را قاتل عمار خواند؛ زیرا او بود که عمار را به جنگ آورد و باعث کشته‌شدن او شد.[۱۱]
لیلة الهریر
لیلة الهریر و روز بعد از آن مهم‌ترین مقطع زمانی جنگ صفین دانسته شده است. گفته شده که در این شب نبرد واقعی میان سپاهیان امام علی(ع) و یاران معاویه، که از آغاز ماه صفر سال ۳۷ آغاز شده بود، به‌اوج خود رسید.[۱۲] برخی مورخان شب یازدهم ماه صفر سال ۳۷ را لیلة الهَریر نامیده‌اند.[۱۳] «هریر» در لغت عرب به زوزه سگان گفته شده و دلیل این نامگذاری این دانسته شده که سپاه معاویه در آن شب زیر ضربات سپاه امام(ع) همچون سگ زوزه می‌کشید و در شرف شکست بود.[۱۴]
در جریان لیلة الهریر، امام علی(ع) ضمن خطبه‌ای، پس از حمد و ستایش خداوند به تشویق یارانش برای جنگ پرداخت: «ای مردم، کار بر شما و بر دشمن بدین قرار رسیده که بینید جز واپسین دم دشمن باقی نمانده است، چون امور رخ دهد، پایان آن را می‌توان از آغازش شناخت. آن قوم به مرادی جز دینداری در برابر شما ایستادگی و لجاجت به خرج دادند تا به دست ما بدین وضع دچار آمدند. من فردا صبحگاهان بر آنان می‌تازم و در پیشگاه خدای عزوجل به داوریشان می‌کشانم».[۱۵]
بر نیزه کردن قرآن
به نقل از منابع، از پس شکست سنگین سپاه شام در لیلة الهریر و روز پس از آن که با نزدیک‌شدن مالک اشتر به پیروزی نهایی همراه شد، سپاه شام با نظر عمر عاص برای فرار از شکست قرآن‌های موجود در لشکرگاه را بر سر نیزه کردند. هدف آنان از این کار ترک جنگ و واگذارکردن نتیجه آن به حکمیت (داوری قرآن) دانسته شده است.[۱۶] در این میان، سپاه امام علی(ع) دچار دو دستگی شد و برخی فریب شامیان را خوردند و امام(ع) را برای پذیرش حکمیت در تنگنا قرار دادند. امام(ع) هر چند تلاش کرد تا فریبکاری سپاه شام را برای این دسته از سپاه خود روشن کند، در نهایت در مقابل آنان چاره‌ای جز قبول حکمیت نیافت و در نهایت جنگ برای انجام حکمیت به‌پایان رسید.[۱۷]
منابع
- ↑ جعفریان، رسول، تاریخ خلفا (از رحلت پیامبر تا زوال امویان)، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۲ش، ص۲۷۳–۲۷۸.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ص۲۸۷–۲۸۹.
- ↑ منقری، نصر بن مزاحم، پیکار صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ش، مقدمه مصحح، ص۱.
- ↑ شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام (تا پایان امویان)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۲.
- ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، منشورات مکتبة المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ق، ص۵۱۳–۵۱۴.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ص۲۱۹.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ص۲۲۰.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ص۲۲۱–۲۲۲.
- ↑ ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، بیروت، دار صادر، بی‌تا. ج ۵، ص ۱۲۰.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۱۱.
- ↑ مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹۷–۹۸.
- ↑ سبحانی، جعفر، فروغ ولایت (تاریخ تحلیلی زندگانی امیرالمؤمنین علی علیه السلام)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۶۰۱.
- ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۲۳.
- ↑ سبحانی، فروغ ولایت، ص۶۰۱.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ص۶۵۴–۶۵۵.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ص۶۵۷–۶۶۲.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ص۶۶۳–۶۸۰.