شهادت امام جواد(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۰۱:۳۹

سؤال

آیا امام جواد(ع) به شهادت رسیدند؟

قول مشهور در مورد رحلت امام جواد(ع) این است که این امام به شهادت رسیده است. مطابق این قول، گفته شده که معتصم خلیفه عباسی امام جواد(ع) را مسموم کرده است. برخی گفته‌اند در منابع اولیه تاریخی موضوع شهادت امام جواد(ع) مطرح نشده است و کسانی مانند شیخ مفید و طبرسی گفته‌اند که شهادت امام جواد(ع) برای آنها اثبات نشده است.

عکسی قدیمی از بارگاه امام جواد(ع) در کاظمین

مسمومیت توسط معتصم

رحلت امام جواد(ع) در سال ۲۲۰ هـ. ق واقع شده است و سن ایشان هنگام رحلت ۲۵ سال بوده است.^[۱] قول مشهور در ارتباط با رحلت امام جواد(ع) این است که او توسط معتصم (۲۲۷ق) خلیفه عباسی مسموم شده و به شهادت رسیده‌ است. ابن شهر آشوب (درگذشت ۵۸۸ق) می‌نویسد: «امام جواد(ع) در آخر ذی‌القعده در بغداد مسموم شد»^[۲] ابن فَتّال نیشابوری (درگذشت ۵۰۸ق) می‌نویسد: «امام جواد(ع) در آخر ذی‌القعده به واسطه سم به شهادت رسید»^[۳] سید محمد کاظم قزوینی می‌نویسد: «چیزی که واضح است و شکی در آن نیست این است که امام جواد(ع) به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است. هیچ‌یک از مورخین نگفته‌اند که امام به واسطه مرض یا دردی از دنیا رفته است. بلکه قول صحیح آن است که بگوئیم: مورخین و محدثین (مگر تعداد بسیار نادری) اتفاق بر این دارند که امام جواد(ع) توسط معتصم مسموم شد.^[۴]

در کتاب اثبات الوصیه، منسوب به مسعودی (درگذشت ۳۴۶ق) آمده است: «هنگامی که امام جواد(ع) به عراق (بغداد) آمد معتصم و جعفر (پسر مأمون) در فکر کشتن امام جواد(ع) بودند. جعفر خواهرش ام‌الفضل را وسیله اجرای نیرنگ خود قرار داد؛ زیرا می‌دانست که ام‌الفضل، با اینکه علاقه شدیدی به امام جواد داشته، از آن حضرت روی گردانده است؛ زیرا ام‌الفضل دارای فرزند نشد ولی سمانه (همسر دیگر امام) دارای فرزند گردید. بر همین اساس ام‌الفضل جواب مثبت به برادرش جعفر داد و آنها مقداری زهر در درون انگور رازقی نمودند. امام جواد(ع) انگور رازقی را دوست می‌داشت وقتی آن حضرت از آن انگور خورد مسموم گردید…».^[۵] طبری (شیعی) نیز می‌نویسد: «سبب وفات امام جواد(ع) این بود که ام‌الفضل دختر مأمون وقتی دید خداوند از همسر دیگری فرزندی به امام جواد(ع) داده است با سمی که در دانه‌های انگور وارد کرد امام(ع) را به شهادت رساند.^[۶]» مرحوم مجلسی نقل کرده شهادت امام جواد(ع) به واسطه سعایت (سخن‌چینی) ابی‌داود قاضی وقت در نزد خلیفه و توسط یکی از دبیران وزرای معتصم انجام گرفته است.^[۷] در این روایت نیز شهادت امام را به واسطه سمّی می‌داند که کاتب معتصم به امام جواد(ع) داده است.

برخی گفته‌اند معتصم امام جواد(ع) را توسط منشی یکی از وزرایش مسموم و شهید نمود.^[۸]

وفات

اغلب منابع کهن به صراحت سخنی از شهادت امام جواد(ع) به میان نیاورده‌اند. شیخ مفید^[۹] و طبرسی تصریح کرده‌اند که این موضوع نزد آنها به اثبات نرسیده است. با این که گفته کسانی چون کلینی، مفید و طوسی را در مورد مرگ طبیعی امام نمی‌توان نادیده گرفت، ولی وجود قراینی چون جوان بودن امام، احضار وی به بغداد به دستور معتصم و فوت ناگهانی‌اش در آن شهر، شهادت حضرت را محتمل می‌نماید. بر اساس منابع تاریخی واثق، پسر معتصم، بر جنازه امام نماز گزارد.^[۱۰]

منابع

↑ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید) الإرشاد، قم، نشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳، ج۲، ص۲۷۳.
↑ محمد بن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، بی تا، ج۴، ص۳۸۲.
↑ نیشابوری، محمد بن فتال، روضه الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا، ص۲۴۳.
↑ قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد الی اللحد، چاپ اول، تهران، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ هـ. ق، ص۳۹۹.
↑ المسعودی، علی بن حسین بن علی، اثبات الوصیه، چاپ دوم، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۹ هـ. ق، ص ۲۴۲–۲۴۱.
↑ طیری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳، ص۲۰۹.
↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۰، صص ۵–۷.
↑ پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰، ص۵۹۱.
↑ شیخ مفید، پیشین، ص۲۹۵.
↑ باغستانی، اسماعیل، «امام جواد»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۱، ذیل مدخل.

[1] محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید) الإرشاد، قم، نشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳، ج۲، ص۲۷۳.

[2] محمد بن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، بی تا، ج۴، ص۳۸۲.

[3] نیشابوری، محمد بن فتال، روضه الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا، ص۲۴۳.

[4] قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد الی اللحد، چاپ اول، تهران، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ هـ. ق، ص۳۹۹.

[5] المسعودی، علی بن حسین بن علی، اثبات الوصیه، چاپ دوم، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۹ هـ. ق، ص ۲۴۲–۲۴۱.

[6] طیری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳، ص۲۰۹.

[7] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۰، صص ۵–۷.

[8] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰، ص۵۹۱.

[9] شیخ مفید، پیشین، ص۲۹۵.

[10] باغستانی، اسماعیل، «امام جواد»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۱، ذیل مدخل.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
-آیا امام جواد(ع) به شهادت رسیدند؟ چگونه؟
+آیا امام جواد(ع) به شهادت رسیدند؟
 {{پایان سوال}}
-{{پاسخ}}
+{{پاسخ}}قول مشهور در مورد رحلت امام جواد(ع) این است که این امام به شهادت رسیده است. مطابق این قول، گفته شده که [https://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B5%D9%85_%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3%DB%8C معتصم] خلیفه عباسی امام جواد(ع) را مسموم کرده است. برخی گفته‌اند در منابع اولیه تاریخی موضوع شهادت امام جواد(ع) مطرح نشده است و کسانی مانند شیخ مفید و طبرسی گفته‌اند که شهادت امام جواد(ع) برای آنها اثبات نشده است.
+[[پرونده:حرم کاظمین.jpg|بندانگشتی|عکسی قدیمی از بارگاه امام جواد(ع) در کاظمین|287x287پیکسل]]
 == مسمومیت توسط معتصم ==
-حضرت امام جواد(ع) در دهم ماه رجب سال ۱۹۵ هـ. ق در شهر مدینه دیده به جهان گشود.<ref>موسوی مقرم، عبدالرزاق، وفاه الامام الجواد(ع)، چاپ اول، قم، انتشارات الشریف الرضی، ۱۴۱۲ هـ. ق، ص۷.</ref> رحلت آن بزرگوار در سال ۲۲۰ هـ. ق واقع شده است و سن ایشان هنگام رحلت ۲۵ سال بوده است.<ref>محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید) الإرشاد، قم، نشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳، ج۲، ص۲۷۳.</ref> قول مشهور در ارتباط با رحلت این امام بزرگوار این است که ایشان توسط معتصم خلیفه عباسی مسموم شده و به شهادت رسیده‌اند. ابن شهر آشوب می‌نویسد: «امام جواد(ع) در آخر ذی‌القعده در بغداد مسموم شد»<ref>محمد بن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، بی تا، ج۴، ص۳۸۲.</ref> ابن فتال نیشابوری می‌نویسد: «امام جواد(ع) در آخر ذی‌القعده به واسطه سم به شهادت رسید»<ref>نیشابوری، محمد بن فتال، روضه الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا، ص۲۴۳.</ref> سید محمد کاظم قزوینی می‌نویسد: «چیزی که واضح است و شکی در آن نیست این است که امام جواد(ع) به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است. هیچ‌یک از مورخین نگفته‌اند که امام به واسطه مرض یا دردی از دنیا رفته است. بلکه قول صحیح آن است که بگوئیم: مورخین و محدثین (الا تعداد بسیار نادری) اتفاق بر این دارند که امام جواد(ع) توسط معتصم مسموم شد.<ref>قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد الی اللحد، چاپ اول، تهران، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ هـ. ق، ص۳۹۹.</ref>
+رحلت امام جواد(ع) در سال ۲۲۰ هـ. ق واقع شده است و سن ایشان هنگام رحلت ۲۵ سال بوده است.<ref>محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید) الإرشاد، قم، نشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳، ج۲، ص۲۷۳.</ref> قول مشهور در ارتباط با رحلت امام جواد(ع) این است که او توسط معتصم (۲۲۷ق) خلیفه عباسی مسموم شده و به شهادت رسیده‌ است. [[ابن شهر آشوب]] (درگذشت ۵۸۸ق) می‌نویسد: «امام جواد(ع) در آخر ذی‌القعده در بغداد مسموم شد»<ref>محمد بن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، بی تا، ج۴، ص۳۸۲.</ref> [[ابن فَتّال نیشابوری]] (درگذشت ۵۰۸ق) می‌نویسد: «امام جواد(ع) در آخر ذی‌القعده به واسطه سم به شهادت رسید»<ref>نیشابوری، محمد بن فتال، روضه الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا، ص۲۴۳.</ref> سید محمد کاظم قزوینی می‌نویسد: «چیزی که واضح است و شکی در آن نیست این است که امام جواد(ع) به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است. هیچ‌یک از مورخین نگفته‌اند که امام به واسطه مرض یا دردی از دنیا رفته است. بلکه قول صحیح آن است که بگوئیم: مورخین و محدثین (مگر تعداد بسیار نادری) اتفاق بر این دارند که امام جواد(ع) توسط معتصم مسموم شد.<ref>قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد الی اللحد، چاپ اول، تهران، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ هـ. ق، ص۳۹۹.</ref>
-مسعودی می‌نویسد: «هنگامی که امام جواد(ع) به عراق (بغداد) آمد معتصم و جعفر (پسر مأمون) در فکر کشتن امام جواد(ع) بودند. جعفر خواهرش ام‌الفضل را وسیله اجرای نیرنگ خود قرار داد؛ زیرا می‌دانست که ام‌الفضل، با اینکه علاقه شدیدی به امام جواد داشته، از آن حضرت روی گردانده است؛ زیرا ام‌الفضل دارای فرزند نشد ولی سمانه (همسر دیگر امام) دارای فرزند گردید. بر همین اساس ام‌الفضل جواب مثبت به برادرش جعفر داد و آنها مقداری زهر در درون انگور رازقی نمودند. امام جواد(ع) انگور رازقی را دوست می‌داشت وقتی آن حضرت از آن انگور خورد مسموم گردید…».<ref>المسعودی، علی بن حسین بن علی، اثبات الوصیه، چاپ دوم، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۹ هـ. ق، ص ۲۴۲–۲۴۱.</ref> طبری (شیعی) نیز می‌نویسد: «سبب وفات امام جواد(ع) این بود که ام‌الفضل دختر مأمون وقتی دید خداوند از همسر دیگری فرزندی به امام جواد(ع) داده است با سمی که در دانه‌های انگور وارد کرد امام(ع) را به شهادت رساند.<ref>طیری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳، ص۲۰۹.</ref>» مرحوم مجلسی نقل کرده شهادت آن حضرت به واسطه سعایت ابی‌داود قاضی وقت در نزد خلیفه و توسط یکی از دبیران وزرای معتصم انجام گرفته است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۰، صص ۵–۷.</ref> در این روایت نیز شهادت آن حضرت را به واسطه سمّی می‌داند که کاتب معتصم به امام جواد(ع) داده است.
-علاوه بر اینکه حدیثی هم از ائمه شیعه روایت شده که قول مشهور را تأیید می‌کند. در حدیثی امام حسن(ع) می‌فرماید: «ما منّا الّا مسموم او مقتول»<ref>علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۲۷، ص۲۱۷.</ref> هیچ‌یک از ما ائمه نیست مگر اینکه یا مسموم می‌شویم یا (با غیر سم) کشته می‌شویم. و این که جریان احضار پدرش، امام رضا(ع) به طوس و گریستن وخبر از عدم بازگشت وشهادتش، نسبت به امام جواد(ع) هم تکرار شد. اسماعیل بن مهران می‌گوید: بار اول هنگامی که امام جواد(ع) از مدینه به سوی بغداد رهسپار شد، به حضورش رفتم و عرض کردم: (فدایت گردم من در مورد این مسافرت تو، احساس خطر می‌کنم، مقام امامت بعد از تو، از آن کیست ؟) آن بزرگوار با لبی خندان متوجه من شد و گفت: (آن غیبتی که تو گمان می‌کنی، امسال انجام نمی‌شود، نگران نباش ) هنگامی که آن حضرت بار دوم (در سال ۲۲۰ ه - ق) از مدینه به سوی (معتصم) در بغداد روانه شد، به حضورش شتافتم و گفتم: شما از مدینه بیرون می‌روید، مقام امامت بعد از شما از آن کیست؟ امام جواد(ع) گریه سختی کرد به طوری که ریشش خیس شد، و در این حال رو به من کرد و فرمود: این سفری است که از آن بر من باید بیمناک بود؛ امر امامت، پس از من با پسرم علی است.<ref>شیخ الکلینی، الکافی، تحقیق: علی أکبر غفاری، طهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۳ ش، چاپ پنجم، ج۱، ص۳۲۳.</ref>
-بعد از شهادت امام جواد(ع) فرزندشان امام هادی(ع) به تغسیل و تکفین و نماز بر ایشان پرداخت.<ref>قزوینی، سید محمد کاظم، پیشین، ص۴۰۵.</ref> و هر چند معتصم خواستار این بود که امام جواد(ع) مخفیانه دفن شود و کسی در تشییع جنازه ایشان حاضر نشود، لیکن شیعیان به این امر آگاه شدند، از منازل خویش خارج شدند و حدود ۱۲۰۰۰ نفر آن حضرت را تشییع کردند و به خاک سپردند.<ref>همان، ص۴۰۷.</ref>»
+در کتاب اثبات الوصیه، منسوب به [[مسعودی]] (درگذشت ۳۴۶ق) آمده است: «هنگامی که امام جواد(ع) به عراق (بغداد) آمد معتصم و جعفر (پسر مأمون) در فکر کشتن امام جواد(ع) بودند. جعفر خواهرش [[ام‌الفضل]] را وسیله اجرای نیرنگ خود قرار داد؛ زیرا می‌دانست که ام‌الفضل، با اینکه علاقه شدیدی به امام جواد داشته، از آن حضرت روی گردانده است؛ زیرا ام‌الفضل دارای فرزند نشد ولی سمانه (همسر دیگر امام) دارای فرزند گردید. بر همین اساس ام‌الفضل جواب مثبت به برادرش جعفر داد و آنها مقداری زهر در درون انگور رازقی نمودند. امام جواد(ع) انگور رازقی را دوست می‌داشت وقتی آن حضرت از آن انگور خورد مسموم گردید…».<ref>المسعودی، علی بن حسین بن علی، اثبات الوصیه، چاپ دوم، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۹ هـ. ق، ص ۲۴۲–۲۴۱.</ref> طبری (شیعی) نیز می‌نویسد: «سبب وفات امام جواد(ع) این بود که ام‌الفضل دختر مأمون وقتی دید خداوند از همسر دیگری فرزندی به امام جواد(ع) داده است با سمی که در دانه‌های انگور وارد کرد امام(ع) را به شهادت رساند.<ref>طیری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳، ص۲۰۹.</ref>» مرحوم مجلسی نقل کرده شهادت امام جواد(ع) به واسطه سعایت (سخن‌چینی) ابی‌داود قاضی وقت در نزد خلیفه و توسط یکی از دبیران وزرای معتصم انجام گرفته است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۰، صص ۵–۷.</ref> در این روایت نیز شهادت امام را به واسطه سمّی می‌داند که کاتب معتصم به امام جواد(ع) داده است.
-معتصـم امام را توسط منشى يكى از وزرايش مسموم و شهيد نمود.<ref>پيشوايى، مهدى، سيره پيشوايان، قم، مؤسسه امام صادق(عليه السلام)، ۱۳۹۰، ص۵۹۱.</ref>
+برخی گفته‌اند معتصم امام جواد(ع) را توسط منشی یکی از وزرایش مسموم و شهید نمود.<ref>پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰، ص۵۹۱.</ref>
 == وفات ==
-شیخ مفید در ارشاد می‌نویسد: «برای من ثابت نشده است که ایشان مسموم شده باشند».<ref>شیخ مفید، پیشین، ص۲۹۵.</ref> امّا ایشان اولاً قول به مسموم شدن امام جواد(ع) را به عنوان یکی از اقوال در شهادت ایشان بیان کرده است.<ref>همان.</ref> ثانیاً: ایشان چند صفحه بعد در کتابش روایتی را ذکر می‌کند که این روایت دلالت بر این دارد که آن حضرت مورد سوء قصد واقع شده‌اند. ایشان به نقل از اسماعیل بن مهران روایت می‌کند که گفت: هنگامی که امام جواد(ع) بار اول (عصر مأمون) از مدینه به بغداد آمد، به آن حضرت عرض کردم: فدایت گردم من در مورد شما در این سفری که در پیش دارید ترس دارم (می‌ترسم شما را بکشند) بعد از شما چه کسی عهده‌دار امامت می‌شود؟ آن حضرت فرمود: آنچه را گمان می‌کنی در این سال رخ نمی‌دهد. هنگامی که معتصم در سال ۲۲۰ هـ. ق آن حضرت را از مدینه به بغداد طلبید، باز به محضرش رفتم و عرض کردم: فدایت گردم، شما از مدینه می‌روید، امام بعد از شما کیست؟ آن حضرت گریست سپس فرمود: در این سال بر من نگران باش امامت بعد از من از آن پسرم علی (امام هادی(ع)) است.<ref>همان، ص۲۹۸.</ref>
+اغلب منابع کهن به صراحت سخنی از شهادت امام جواد(ع) به میان نیاورده‌اند. [[شیخ مفید]]<ref>شیخ مفید، پیشین، ص۲۹۵.</ref> و [[طبرسی]] تصریح کرده‌اند که این موضوع نزد آنها به اثبات نرسیده است. با این که گفته کسانی چون کلینی، مفید و طوسی را در مورد مرگ طبیعی امام نمی‌توان نادیده گرفت، ولی وجود قراینی چون جوان بودن امام، احضار وی به بغداد به دستور معتصم و فوت ناگهانی‌اش در آن شهر، شهادت حضرت را محتمل می‌نماید. بر اساس منابع تاریخی واثق، پسر معتصم، بر جنازه امام نماز گزارد.<ref>باغستانی، اسماعیل، «امام جواد»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۱، ذیل مدخل.</ref>
-== تیتر یک ==
-اغلب  منابع  کهن  به  صراحت  سخنی  از شهادت  امام جواد علیه السلام  به  میان  نیاورده اند (برای  نمونه رجوع کنید به سعدبن  عبداللّه  اشعری ؛ نوبختی ؛ کلینی ؛ مسعودی ، ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹؛ مفید، ۱۴۱۴؛ طوسی ، ۱۳۹۰؛ خطیب  بغدادی ؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، همانجاها)، اما در کتاب  اثبات  الوصیه ، منسوب  به  مسعودی  (ص ۲۲۷)، در باره  مسموم  شدن  امام  به  دست  همسرش ، ام فضل ، گزارش  مفصّلی  آمده است . بنا بر این  گزارش ، ام فضل  به  تحریک  معتصم عباسی  و جعفر، برادر تنی ام فضل ، و از روی  حسادت  به  همسر دیگر امام  (مادر امام هادی  علیه السلام )، امام  را مسموم  کرد، اما بعد پشیمان  شد (برای  روایتی  متفاوت  رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص  ۳۹۱). بنا بر روایاتی  دیگر، یکی  از وزرای  معتصم  به  دستور خلیفه ، امام  جواد علیه السلام  را مسموم  کرد (رجوع کنید به عیاشی ، ج ۱، ص ۳۱۹؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۴). برخی  نیز خبر مسمومیت  امام  را به  عنوان  قول  مرجوح  ذکر کرده اند (رجوع کنید به مسعودی ، ۱۴۲۴؛ مفید، ۱۴۱۴؛ فضل بن  حسن  طبرسی ، ۱۴۱۷، همانجاها)، اما شیخ  مفید (همانجا) و طبرسی  (۱۴۰۶، ص ۱۳۴ـ۱۳۵) تصریح  کرده اند که  این  موضوع  نزد آنها به  اثبات  نرسیده است . با اینکه  گفته  کسانی  چون  کلینی ، مفید و طوسی  را در مورد مرگ  طبیعی  امام  نمی توان  نادیده گرفت ، ولی  وجود قراینی  چون  جوان بودن  امام ، احضار وی  به  بغداد به  دستور معتصم  و فوت  ناگهانی اش  در آن  شهر، شهادت حضرت  را محتمل می نماید (رجوع کنید به جعفریان ، ص۴۸۰ ـ۴۸۱؛ شاکری ، ص۵۰  ـ۵۲). بر اساس  منابع  تاریخی  واثق ، پسر معتصم ، بر جنازه  امام  نماز گزارد.<ref>باغستانی‌، اسماعیل‌، «امام جواد»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۱، ذیل مدخل.</ref>
 == منابع ==
 {{پانویس|۲}}
 {{شاخه
-  | شاخه اصلی =
+  | شاخه اصلی =تاریخ
-  | شاخه فرعی۱ =
+  | شاخه فرعی۱ =تاریخ و سیره معصومان
-  | شاخه فرعی۲ =
+  | شاخه فرعی۲ =امام جواد(ع)
   | شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه =شد
-  | تیترها =
+  | تیترها =شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش =شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی =شد
   | ناوبری =
   | نمایه =
-  | تغییر مسیر =
+  | تغییر مسیر =شد
   | ارجاعات =
   | بازبینی =
   | تکمیل =
-  | اولویت =
+  | اولویت =ج
-  | کیفیت =
+  | کیفیت =ج
 }}
 {{پایان متن}}