سیر تاریخی حرم پیامبر(ص) و ائمه(ع)

سؤال

بنای گنبد پیامبران و امامان را چه سالی و توسط چه کسانی به صورت گنبد طلایی با نقش‌های زیبا و نورانی درآمده است؟

تاریخچه بقاع متبرک پیامبر(ص) و ائمه(ع) عموماً مقارن با شهادت هر یک از آنان با ساخت بنا توسط حکومت‌ها و گروه‌های مختلف از مردم عادی آغاز می شود. اشخاص، خاندان‌ها و حکومت‌ها به فراخور علاقه، هنر و امکاناتی که داشتند در بنای اولیه، بازسازی، گسترش، ترمیم و تزئین این بناها در دوران مختلف شرکت داشته‌اند.

اولین بنای قابل‌توجه بر قبر پیامبر(ص) در سال ۸۱ق تا ۹۱ق توسط ولید بن عبدالملک اموی انجام شد. حرم رسول خدا(ص) در سال ۸۸۷ق توسط حکومت ممالیک بحری تجدید بنا شد. در سال ۱۲۵۳ق، سلطان عبداالحمید عثمانی دستور داد گنبد حرم رسول خدا(ص) را به رنگ سبز درآورند.

بعد از روی کار آمدن بنی‌عباس، قبر امام علی(ع) توسط امام صادق(ع) برای اولین بار آشکار شد. داود بن علی عباسی (درگذشته ۱۳۳ق) اولین کسی است که صندوقی بر قبر امام علی(ع) نصب کرد. هارون الرشید، بین سال‌های ۱۷۰ تا ۱۷۵ق، حرم امام علی(ع) را بازسازی و برای آن گنبدی ساخت. حرم امام علی(ع) در دوره‌های آل‌بویه، ایلخانان، صفویه، عثمانیان‌ بازسازی و توسعه یافت.

قبر امامان مدفون در بقیع، توسط سفاح عباسی (۱۳۲–۱۳۶ق) برای زیارت بازسازی و توسعه یافت. خلفای عباسی و عثمانی نیز برای بازسازی و تزئین آن کوشیدند. در قرن چهاردهم (۱۳۴۴ق)، خاندان سعودی با اتکا به عقاید وهابیت درباره زیارت اموات ساختمان قبور امامان بقیع(ع) را خراب کردند.

مرقد رسول خدا(ص)

مسجد النبی حرم رسول خدا(ص)

بر اساس منابع، پیامبر اکرم(ص) در خانه خود مدفون شده که در شرق مسجد نبوی واقع شده بود و دری از آن خانه به مسجد باز می‌شد. در سال ۱۷ ق عمر بن خطاب، خلیفه دوم، مسجد النبی را توسعه داد و دیوارهای چوبی و برگی آنجا و روضه نبوی(ص) را به دیوار سنگی و گلی تبدیل کرد. عایشه، همسر رسول خدا(ص)، تا آخر عمر خود از آن خانه استفاده می‌کرد. بعد از مدفون‌شدن عمر بن خطاب در کنار پیامبر و ابوبکر، عایشه خانه را با پرده‌ای به دو قسمت کرد و در قسمت شمالی آن زندگی می‌کرد.

در سال ۸۱ تا ۹۱ قمری ولید بن عبدالملک، ششمین خلیفه اموی، مسجد النبی را توسعه داد و عامل او در مدینه، عمر بن عبدالعزیز، روضه پیامبر(ص) را به همان اندازه خانه رسول خدا(ص) بنا کرد و در اطراف آن دیواری پنج ضلعی کشید. در سال ۶۶۸ق، حفاظی از چوب، توسط حکومت ممالیک بحری برای قبر پیامبر(ص) ساخته شد که سه در داشت. در سال ۶۷۸ گنبدی، توسط حکومت ممالیک بحری بالای روضه پیامبر(ص) ساخته شد که از پایین مربع از بالا هشت ضلعی بود و با الواح سربی پوشیده شده بود.

در سال ۸۸۷ق، گنبد حرم نبوی(ص) تجدید بنا شد. این اقدام در زمان حکومت ممالیک بری بود. این حکام همچنین برای حفاظ قبر رسول خدا(ص) پنجره‌هایی از مس و آهن ساختند. در سال ۸۹۲ق، همین حکومت گنبد حرم نبوی(ص) را با گچ سفید تجدید بنا کرد. در سال ۱۲۳۳ق، و در عهد سلطان محمود عثمانی، بنای گنبد برای آخرین بار تجدید شد. در سال ۱۲۵۳ق، سلطان عبداالحمید عثمانی دستور داد گنبد را به رنگ سبز درآورند.

حرم امام علی(ع)

تصویری قدیمی از حرم امام علی(ع)

امام علی(ع) در سال ۴۰ قمری به شهادت رسید. مدفن او تا پایان دوره امویان مخفی بود تا از تخریب به دست بنی‌امیه و خوارج در امان بماند.

بعد از روی کار آمدن بنی‌عباس، قبر امام علی(ع) توسط امام صادق(ع) آشکار شد. داود بن علی عباسی (درگذشته ۱۳۳ق) اولین کسی است که صندوقی بر قبر امام علی(ع) نصب کرد. وقتی حکومت عباسیان تثبیت شد و شیعیان از اهانت آنان به قبر امام(ع) نگران شدند از زیارت آن خودداری کردند. این موضوع موجب شد تا باز مکان قبر مخفی بماند. در زمان هارون الرشید، در اثر کرامتی که از مرقد امام علی(ع) آشکار شد، مکان آن دوباره مشخص شد. هارون، بین سال‌های ۱۷۰ تا ۱۷۵ق، به این مرقد احترام گذاشت و آن را بازسازی و برای آن گنبدی ساخت که چهار در داشت.

در سال ۲۸۰ق، محمد بن زید الداعی، از حاکمان علوی طبرستان، برای قبر امام علی(ع) گنبد، دیوار و صحن ساخت؛ زیرا ساختمان دوران هارون الرشید توسط متوکل عباسی خراب شده بود. در سال ۳۶۹ق، عضدالدوله دیلمی، از سلاطین آل‌بویه ساختمان حرم را از نو بنیان نهاد. در سال ۷۵۵ق، عمارت عضدالدوله در حادثه آتش‌سوزی خراب شد؛ به همین دلیل در سال ۷۶۰ق ایلخانان مغول بنای جدیدی برای آن ایجاد کردند.

در دوره صفویه، شاه عباس اول عمارت ایلخانان را اصلاح و روضه و گنبد و صحن حرم را تعمیر کرد. حرم علوی در دوره شاه صفی، جانشین شاه عباس اول، دوباره تعمیر شد؛ زیرا در اثر گذشت روزگار شکاف‌هایی در گنبد به وجود آمده بود و صحن حرم تنگ شده بود. در سال ۱۳۱۵ق، سلطان عبدالحمید عثمانی اصلاحاتی در حرم علوی(ع) ایجاد کرد. دولت‌های افشاریه و قاجاریه نیز چندین بار اصلاحاتی در حرم ایجاد کردند. بعد از تجزیه عثمانی و تشکیل کشور جدید عراق، بیشتر تعمیرات حرم علوی(ع) توسط ثروتمندان مؤمن صورت گرفته است.

مرقد ائمهٔ بقیع(ع)

تصویری از قبرستان بقیع پیش از تخریب

قبر امامان مدفون در بقیع ـ امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)- خانه‌ای متعلق به عقیل بن ابی‌طالب بوده است. گفته شده که امام سجاد این خانه را در سال ۶۵ق تعمیر کرده است. تبدیل خانه عقیل به حرم و زیارتگاه عمومی در دوران خلافت سفاح عباسی (۱۳۲–۱۳۶ق) یا در اوائل خلافت منصور عباسی (۱۳۷–۱۵۸ق) به‌وسیله یکی از این دو خلیفه یا به‌وسیله بنی‌الحسن و شیعیان مدینه یا با هماهنگی هر دو گروه با اهداف مختلف صورت گرفته است. در سال‌های ۱۷۰ق تا ۱۹۳ق هارون الرشید به این حرم توجه کرد و برای تعمیر آن کوشید.

در قرن پنجم، به دستور مجدالملک قبه‌ای برای حرم امامان بقیع ساخته شد که توجه مورخان و جهانگردان را به خود جلب می‌نمود. مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی وزیر برکیارق از سلاطین سلجوقی است. اولین تعمیر حرم بقیع، در سال ۵۱۹ق به‌دستور المسترشد بالله، بیست و نهمین خلیفه عباسی، انجام گرفت. دومین تعمیر، در سال‌های ۶۲۳ق و ۶۴۰ق به‌وسیله المستنصر بالله، خلیفه دیگر عباسی، صورت گرفت. تعمیر سوم در اوائل قرن سیزدهم هجری به‌دستور سلطان محمود عثمانی صورت گرفته است.

در قرن چهاردهم (۱۳۴۴ق)، خاندان سعودی با اتکا به عقاید وهابیت درباره زیارت اموات ساختمان قبور امامان بقیع(ع) و دیگر آثار باقی‌مانده از اهل‌بیت(ع) و مرقد حضرت حمزه و بیت الاحزان حضرت فاطمه(س) را خراب کردند.

حرم امام حسین(ع)

تصویری قدیمی از حرم امام حسین(ع)

پس از واقعه عاشورا، قبیله بنی‌اسد بدن امام حسین(ع) را به خاک سپردند و مسجدی در کنار قبر امام(ع) بنا کردند. بعد از مدتی مختار بن ابو عبیده ثقفی بنایی بر روی قبر بر پا نمود. این مسجد و قبر امام حسین(ع) تا زمان هارون الرشید برپا بود، ولی هارون آن را خراب کرد و آثار قبر را محو کرد.

دومین بار، در سال ۱۹۳ق به دستور هارون، و به گمان عده‌ای به دست مأمون، بنای جدیدی بر قبر امام(ع) احداث شد. در زمان مأمون برای مرقد امام(ع) بنای بلندی بر پا شد که تا سال ۲۳۲ق باقی بود. از سال ۲۳۲ق تا ۲۴۷ق، در مدت پانزده سال، چهار مرتبه بنای حرم به دستور متوکل عباسی تخریب و روی زمین آن کشاورزی کردند.

پس از به خلافت رسیدن منتصر عباسی در سال ۲۴۷ق، سومین بنا بر روی قبر امام حسین(ع) ساخته شد. در ذی‌الحجّه ۲۷۳ق بنای ساخته‌شده توسط منتصر فرو ریخت و قبر امام حسین(ع) به‌مدت ده سال بدون سقف بود. در سال ۲۸۳ق محمد بن زید بن حسن، ملقب به داعی صغیر حاکم علویان طبرستان، مقارن با دوره خلافت معتضد عباسی آن را تجدید بنا کرد.

در سال ۳۶۹ق در زمان طائع خلیفه عباسی، سلطان عضدالدوله دیلمی پنجمین بنای مرقد امام حسین(ع) ساخت. در سال ۴۰۷ق آتش سوزی بزرگی نیمه شبی از ماه ربیع الاول حرم امام حسین(ع) را فرا گرفت که باعث تخریب قسمت‌های زیادی از حرم شد. ابن‌سهلان رامهرمزی، وزیر سلطان آل‌بویه، در ماه ربیع الثانی به وزارت رسید و دستور داد دیوار خارجی حرم تجدید بنا شود و بنای تازه‌ای بهتر از بنای پیشین بر روی قبر امام(ع) ساخته شود. این بیش از سیصد و شصت سال عمر کرد. بنای عمارت موجود در زمان سلطان اویس پسر شیخ حسن جلایری اتمام یافته است و بعد از او پسرانش امور باقی مانده را تکمیل کردند؛ یعنی بنای فعلی از سال ۷۶۷ق تا ۷۶۸ق ساخته و تکمیل شده است.

از سال ۹۱۴ق تا ۹۳۲ق عراق زیر سلطه حکومت صفوی درآمد. در این دوران، به دستور شاه اسماعیل صفوی اصلاحات، تزیینات و تعمیراتی در حرم امام حسین(ع) انجام شد. از سال ۹۳۰ق تا ۹۸۴ق شاه طهماسب صفوی چندین بار تعمیراتی در حرم امام حسین(ع) انجام داد. از سال ۹۹۶ق تا ۱۰۳۸ق شاه عباس اول برای صندوق قبر امام(ع) ضریحی ساخت. بعد از صفویه، حکومت افشاریان خصوصاً نادرشاه در مرمت، نگهداری و تزیین حرم بسیار کوشید. برای اولین بار، در حکومت قاجاریه گنبد حرم طلاکاری شد. بعد از فروپاشی عثمانی و تشکیل عراق جدید، در سال ۱۳۵۸ق سلطان سیّد طاهر سیف‌الدین گنبد و دو مناره حرم را با طلای هندوستان دوباره طلاکاری کرد.

حرم امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)

تصویری قدیمی از حرم کاظمین(ع)

در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ق امام کاظم(ع) به شهادت رسید و پیکرش در مقابر قریش، در حاشیه بغداد، دفن گردید. در آخر ذی‌القعده سال ۲۲۰ امام جواد(ع) نیز به شهادت رسید و در کنار تربت جدش دفن گردید. بعد از دفن امام جواد(ع)، به مرور زمان بنایی بر قبر آن دو امام(ع) ساخته شد و مردم از اطراف به زیارت آن می‌رفتند به‌گونه‌ای که تا سال ۲۸۶ق حرم کاظمین بنایی مخصوص داشته است.

در سال ۳۳۴ق، غزالدوله آل‌بویه بغداد را به تصرف خود در آورد و در سال ۳۳۶ق دستور داد تا حرم کاظمین(ع) را تجدید بنا کنند. او ساختمان تازه‌ای برای حرم ساخت و ضریح و دو گنبد از چوب ساج روی آن دو قبر بنا کرد.

در سال ۴۴۳ق، حرم کاظمین غارت و به آتش کشیده شد و ضریح و گنبدهای حرم در آتش سوخت. در سال ۴۴۴ق، ارسلان بساسیری اقدام به بازسازی و تجدید بنای آن کرد. در سال ۴۹۰ق، مجدالملک ابوالفضل براوستانی قمی، وزیر برکیارق سلجوقی، دستور تعمیر و باز سازی حرم را صادر کرد و دو گلدسته برای آن ساخت و گنبد حرم کاشی‌کاری و خاتم‌کاری کرد. در سال ۵۷۵ق، ناصر عباسی گلدسته‌های متعددی برای حرم کاظمین ساخت.

در محرم سال ۶۵۶، بغداد توسط سپاه مغول اشغال شد و در اثر این اشغال حرم کاظمین در آتش سوخت. با تسلط سپاه مغول، امیر قراتای به بغداد وارد شد و عماد‌الدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی انتخاب کرد و او دستور بازسازی مسجد جامع و حرم امام کاظم و امام جواد(ع) را صادر کرد.

در سال ۷۶۹ق، سلطان اویس جلایری اقدام به تعمیر حرم نمود و دو گنبد و دو مناره برای آن ساخت. در سال ۹۱۴ق، شاه اسماعیل دستور تخریب ساختمان قبلی حرم و تجدید دوباره آن را صادر کرد. ساختمان امروزی حرم شامل روضه، رواق‌ها، دو گنبد، دو صندوق و گلدسته‌ها از آثار دوران صفویه است. دیگر شاهان صفوی و برخی شاهان قاجار در تعمیر و توسعه حرم کاظمین کوشیدند.

حرم امام رضا(ع)

تصویری قدیمی از حرم امام رضا(ع)

قریب به چهارصدسال بر قبر امام رضا(ع) عمارتی قابل توجه ساخته نشده بود و بنای ساده‌ای که ساخته شده بود حاصل کار حُمید بن قحطبه طائی، حاکم توس در زمان هارون الرشید، بود. وقتی هارون مُرد او را در همان خانه حُمید دفن کردند و بعد از شهادت امام رضا(ع) او نیز در آن خانه مدفون شد. تا چهارصد سال مرقد امام در خارج از شهر توس در اراضی سناباد بدون ساختمان قابل توجه و مکان اجتماع و بدون خادم، فراش و دربان بود. در سال ۵۱۲ق یا ۵۱۵ق و در دوران حکومت سلجوقیان، بنای جدیدی شامل گنبد بر روی مرقد امام رضا(ع) ساخته شد. این ساختمان به امر سلطان سنجر سلجوقی و به سرپرستی شریف‌الدین ابوطاهر قمی و به مباشرت نقیب سادات ناحیه توس انجام گرفته است.

بعد از حمله مغول خساراتی به حرم رضوی وارد شد که به نقل از منابع اندک بوده است. خرابی‌های حمله مغول در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (الجاتیو)، از سلاطین ایلخانی، مرمت شد. گنبد حرم امام رضا(ع) تا سال ۹۳۳ق کاشی‌کاری بوده است. در این سال، شاه طهماسب اول، دستور داد تا کاشی‌های گنبد را تبدیل به خشت‌های طلا کنند. خشت‌های طلا در هجوم عبدالمؤمن‌خان ازبک به‌یغما برده شد، به همین دلیل، برای بار دوم در سال ۱۰۱۰ق به دستور شاه عباس اول گنبد طلاکاری شد. در سال ۱۰۶۸ق در اثر زلزله‌ای شدید، شکافی در گنبد پیدا شد که به دستور شاه سلیمان صفوی، مرمّت و طلاکاری شد.

حرم امام رضا(ع) در دوره‌های بعدی توسعه یافت و بارها قسمت‌های مختلف آن تعمیر و اصلاح شد. از جمله به صحن‌ها، گلدسته‌ها و گنبدهای آن افزوده شد. طلاکاری گنبد اصلی و منارهای آن نیز چندین بار تجدید شد.

حرم امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)

تصویری قدیمی از حرم عسکریین(ع)

امام هادی(ع) پس از شهادت در وسط خانه خود دفن شد. بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع)، او نیز در کنار پدرش دفن شد. این خانه آباد و بزرگ بود و تا دوره خلافت المعتضد عبّاسی بر جای بود. در این دوره بر دیوار خانه پنجره‌ای نصب کردند که بر خیابان اشراف داشت و مردم امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) را از طریق آن زیارت می‌کردند. این اوضاع تا سال ۳۲۸ق ادامه داشت تا اینکه سامرا و محله عسکر خالی از سکنه شد؛ زیرا دوباره بغداد به پایتختی انتخاب شده بود. در سال ۳۳۳ق دولت آل‌حمدان گنبدی بر قبر عسکریین بنا کرد.

در سال ۳۳۷ق، عمارت جدیدی برای حرم عسکریین توسط معزالدوله احمد، سومین سلطان آل‌بویه، بنا شد. معزالدوله ضریحی از چوب برای قبر امام هادی و امام عسکری(ع) ساخت و به حرم هدایای زیادی بخشید و خادم و مسئول برای آن تعیین کرد. در سال ۳۶۸ق، عضدالدوله دیلمی دستور بازسازی روضه عسکریین را با چوب‌های محکم ساج داد. در دوره او، صحن حرم توسعه داده شد. در سال ۳۴۵ق برای پنجمین‌بار ارسلان بساسیری امر به بازسازی حرم عسکریین را داد و دو ضریح برای آن ساخت. در سال ۳۹۵ق، حرم توسط سلطان برکیارق سلجوقی تعمیر شد و درهایی با چوب گرانقیمت برای آن ساخته شد و صحن حرم و رواق‌ها توسعه یافتند.

در سال ۶۰۶ق ناصر عباسی گنبد و گلدسته‌های حرم را تعمیر و روضه را تزیین کرد. در سال ۶۴۰ در دوره مستنصر عباسی، حرم دچار آتش‌سوزی شد و ضریح عسکریین(ع) در آتش سوخت که خلیفه اقدام به بازسازی آن کرد. در سال ۷۵۰ ابو اویس حسن جلایری ضریح عسکریین(ع) را تزیین و گنبدی برای حرم قرار داد.

در سال ۱۱۰۶ق آتش‌سوزی دیگری در حرم سامرا رخ داد و به دستور سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، حرم تجدید بنا شد و ضریح مشبکی، به‌همراه صندوق‌هایی برای قبرهای عسکریین(ع) ساخته شد. در سال ۱۲۰۰ق احمدخان دنبلی از حاکمان آذربایجان روضه و سرداب حرم را تعمیر کرد و صحن‌ها و رواق‌های جدیدی برای آن ساخت. در سال ۱۲۲۵ق امیر حسین‌قلی‌خان پسر احمدخان کارهای ناقص پدر را تکمیل کرد. در ۲۳ محرم سال ۱۴۲۷ق مقارن با ۳ اسفند ۱۳۸۴ش تروریست‌های وابسته به القاعده حرم عسکریین را منفجر کردند. پس از تخریب، دولت عراق مسئولیت بازسازی حرم را به ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران واگذار كرد که در سال ۱۳۹۴ش کار بازسازی به پایان رسید.