مراحل کلی مبارزه با نفس: تفاوت میان نسخه‌ها

جز (جایگزینی متن - '|شاخه فرعی' به '| شاخه فرعی')
 
(۱۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{شاخه
 
| شاخه اصلی = اخلاق
|شاخه فرعی۱ = تهذیب نفس
|شاخه فرعی۲ = خودشناسی
|شاخه فرعی۳ =
}}
{{سوال}}
{{سوال}}
راه‌های کلی مبارزه با نفس چیست؟
مراحل کلی مبارزه با نفس چیست؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}راه‌های کلی [[مبارزه با نفس]]، راه علمی و راه عملی است.  
{{پاسخ}}
یکی از مهم‌ترین عوامل سعادت و تکامل معنوی انسان مبارزه با هواهای نفسانی است. با نفسی باید مبارزه کرد که باعث فساد و تباهی انسان می‌شود و آن نفس اَمّاره است که از درون به بدی فرمان می‌دهد؛ چنان‌که قرآن می‌فرماید:{{قرآن|وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ|ترجمه=من خود را از گناه تبرئه نمی‌کنم؛ زیرا نفس طغیان گر، بسیار به بدی فرمان می‌دهد مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛ زیرا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است.|سوره=یوسف(۱۲)|آیه=۵۳}}


در راه علمی، انسان با شناخت آثار منفی [[گناه|گناهان]]، از ورود به گناه و آسیب‌های آن پیشگیری می‌کند. شناخت آسیب‌های هر گناه به صورت جداگانه نیز، در پیشگیری از ورود به آن گناه یا ترک آن اثرگذار است.
در آیات و روایات و توصیه‌های اخلاقی و عرفانی و ادبیات ما، پیروی از هوای نفس سرچشمه همه خطاها و گمراهی‌ها به شمار آمده است و سبب هلاکت و نابودی انسان دانسته شده است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۶۷، ص۶۴، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.</ref> بنابراین منظور از مبارزه با نفس، مقابله با نفسی است که انسان را به حرکت در مسیر ظلمت و شقاوت أمر می‌کند. نکته قابل توجه و مهم این است که موفقیت در این مبارزه حیاتی فقط با نظر لطف و رحمت الهی قابل تحقق است؛{{قرآن|إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی|ترجمه=مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛|سوره=یوسف(۱۲)|آیه=۵۳}}و شخصی که قدم در این مسیر می‌گذارد لازم است که همواره دست نیاز به رحمت معبود بلند کند و از او کمک بخواهد.


در راه عملی، انسان باید برای پیشگیری یا درمان بیماری‌های اخلاقی، تلاش عملی کرده و ویژگی‌های ناپسندِ [[نفس|نَفْس]] را اصلاح کند.
== مراحل مبارزه با نفس ==
عارفان و صاحب نظران سیر و سلوک برای مبارزه با نفس مراحلی را ذکر کرده‌اند که آن مراحل باید یکی پس از دیگری طی شود. امام خمینی (ره) در کتاب «اربعین» خود برای مبارزه با نفس مراحلی را مطرح کرده‌اند که عبارت است از:


== راه علمی ==
=== یقظه ===
عالمان [[اخلاق]]، برای [[مبارزه با نفس]] دو راه کلی بیان کرده‌اند. یکی از آن دو راه، «راه علمی» است.  
یقظه یعنی بیداری و تنبه و خروج از غفلت و خود فراموشی که بدون آن آدمی هیچ‌گاه به فکر تزکیه و خود سازی نخواهد افتاد.


مراد از راه علمی این است که انسان به عواقب کارهایی که منشأ آن [[هوی]] و [[هوس]] است، توجّه کند. انسان هنگامی که به خطر و ضرر چیزی علم پیدا می‌کند، برای پیش‌گیری از آن اقدام می‌کند، یا اگر گرفتار ضرر شده است، برای اصلاح آن اقدام می‌کند. برای نمونه، اگر فردی بداند در مسیری، حیوانات درنده وجود دارند، یا از آن مسیر نمی‌رود، یا با سلاح و تجهیزات دفاعی از آن گذر می‌کند.  
=== تفکر و تدبر ===
اندیشیدن در اینکه خدا انسان را برای چه خلق کرده است. این استعدادها و نعمت‌ها به چه منظوری و برای رسیدن به چه مقصودی فراهم شده‌اند؟ آیا صرفاً زندگی دنیا می‌تواند نهایت هدف از خلقت انسان و اوج حرکت او باشد؟
امام علی(ع)می‌فرمایند: «لاَ عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ؛ هیچ علمی هم‌چون تفکر و اندیشیدن نیست»<ref>سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه (صبحی صالح)، کلمات قصار ۱۱۳، قم، هجرت، ۱۴۱۴ ق.</ref>


راه علمی، برای تمام بیماری‌های اخلاقی و هواهای نفسانی تجویز شده و در دو مرحله صورت می‌پذیرد:
=== عزم ===
مرحله سوم تهذیب و مبارزه با نفس، عزم است، یعنی تصمیم و اراده بر انجام دادن واجبات و ترک محرمات و جبران مافات و پایداری و استقامت در راه حق و حقیقت.


* '''به شکل عمومی''': در این مرحله، انسان باید بداند که به طور کلی همه بیماری‌های اخلاقی، باعث دور شدن از معنویت شده و موجب عقاب الهی است. انسان در این مرحله باید بداند که با ورود در هر گناه، از خدا فاصله گرفته و روز [[قیامت]] که صحنه‌های [[گناه]] به انسان نشان داده می‌شود، وجود او را، شرمندگی خواهد گرفت.
=== مشارطه و مراقبه و محاسبه ===
* '''به شکل اختصاصی''': راه اختصاصی علمی، آن است که نسبت به آثار بدِ یک گناه خاص، آگاهی و شناخت لازم را پیدا کند و خود را از آسیب‌های آن نجات دهد.<ref>برای اطلاعات بیش تر ر.ک. نراقی، ملا مهدی، جامع السعادات، گزیدهٔ آن با ترجمهٔ جلال الدین مجتبوی؛ و دستغیب شیرازی، گناهان کبیره.</ref>
یکی از مراحل حساس خود سازی و مبارزه با نفس در مسیر سالکان الی الله که در واقع برنامه مستمر و عملی جهاد با نفس است و بدون آن راه تکامل به نتیجه نمی‌رسد، زیر نظر گرفتن دقیق اعمال و رفتارهاست که با مشخص کردن برنامه و مراقبت دائمی و نهایتاً بررسی و نتیجه‌گیری به سرانجام می‌رسد.
== راه عملی ==
مشارطه که آن را «معاهده» نیز می‌گویند، عبارت است از شرط و تعهد انسان بر ترک معصیت و انجام دادن تکالیف و ادای وظایف و ایفای مسئوولیت‌ها و پای‌بندی به عهد و پیمانی که بسته است.
راه دیگر، از دو راه کلی که عالمان [[اخلاق]] برای [[مبارزه با نفس]] ذکر کرده‌اند «راه عملی» است.  
مراقبه یعنی انسان پس از آن که با خود عهد و پیمان بست که خلاف نکند، باید در تمام اوضاع و احوال مراقب خود باشد و تمام سعی خود را به کار گیرد که از عهده انجام تعهدها برآید.
محاسبه یعنی حساب‌رسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده. یعنی انسان در پایان روز یک بازبینی نسبت به اعمال و حرکات و سکنات خود داشته باشد و ببیند که چه طاعتی یا معصیتی مرتکب شده است. اگر طاعتی داشته بر آن بیفزاید و اگر گناهی مرتکب شده در جبران آن بکوشد.


راه عملی برای پیش‌گیری یا درمان بیماری‌های اخلاقی، آن است که انسان تا مدتی باید برای ریشه‌کن کردن ویژگی‌های بد خود، به خود زحمت دهد و به امور پسندیده روی آورد و آن را تقویت کند؛ البته گاهی راه عملی، با توجه به نوع بیماری، به تلاش در مدتی طولانی نیاز دارد.  
== تذکر ==
از جمله اموری که می‌تواند در تمام مراحل، حرکت شخص سالک را تسهیل کند و در غلبه بر نفس او را مدد رساند «تذکّر» است. یعنی به یاد عظمت پروردگار بودن و نعمت‌های او را متذکر شدن و توجه داشتن به این که انسان در محضر خداست و باید در محضر او حیاء کند و از هر آنچه بر خلاف خواست و رضایت اوست اجتناب کند و بداند در هر حال خدا با اوست، که قرآن می‌فرماید:{{قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا|ترجمه=ای اهل ایمان! خدا را بسیار یاد کنید.|سوره=احزاب(33)|آیه=41}}
 
== رعایت ترتیب در مراحل مبارزه با نفس ==
البته باید گفت که برای مقابله با نفس مراحل گوناگونی از جهات مختلف گفته شده است مانند اینکه ابتدا باید مبارزه کرد برای معصیت نکردن، سپس وارد مراحل بالاتر شد مثل ترک مکروهات.
 
ذکر این مراحل به منزله آن است که اینها در طول یکدیگر می‌باشند یعنی اینکه ابتدا باید شخص از خواب غفلت و بی‌مبالاتی بیدار شود و از راه اشتباهی که می‌رود بازگردد و با توبه واقعی در مسیر عبودیت پروردگار قدم بردارد، رفتارهای خود را همیشه زیر نظر گیرد و برخلاف رضایت او عمل نکند. در طی این مسیر آنچه مقدم است عبارت است از انجام امور واجب و ترک حرام ها؛ لذا با وجود ارتکاب گناهان،انجام مستحبات و ترک مکروهات چندان برای انسان مفید نخواهد بود.
 
لازم به ذکر است که جهاد با نفس به منظور از بین بردن غریزه نیست و از نظر اسلام نفس اماره باید به کنترل فطرت درآید و برآورده ساختن خواسته های غریزه در چارچوب قوانین الهی نه تنها اشکالی ندارد بلکه در اغلب موارد ثواب هم خواهد داشت.
 
== مطالعه بیشتر ==
۱. حسین مظاهری، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، تهران، انتشارات نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۷۴ ش.
 
۲. محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه امام (ره)، ۱۳۸۰ ش.
 
۳. ابراهیم امینی، خود سازی یا تزکیه و تهذیب نفس، قم، انتشارات شفق، ۱۳۶۸ ش.
 
۴. امام خمینی (ره)، چهل حدیث، تهران، نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ ش.
 
۵. محمد رضا مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۱ ش.
 
۶. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، نجف اشرف، چاپ النجف، ۱۳۸۳ ش.
 
۷. عبدالله جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۹ ش.


== منابع ==
== منابع ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
 
{{شاخه
| شاخه اصلی = اخلاق
| شاخه فرعی۱ = تهذیب نفس
| شاخه فرعی۲ = خودشناسی
| شاخه فرعی۳ =
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =شد
  | شناسه =شد
خط ۳۸: خط ۶۹:
  | لینک‌دهی =شد
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =شد
  | تغییر مسیر =شد
  | تغییر مسیر =شد
| ارجاعات =
| بازبینی نویسنده =
  | بازبینی =
  | بازبینی =
  | تکمیل =
  | تکمیل =
خط ۴۶: خط ۷۹:
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}
[[رده:تهذیب نفس]]
[[رده:خودسازی]]
[[رده:فضایل اخلاقی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ مارس ۲۰۲۱، ساعت ۱۵:۲۶


سؤال

مراحل کلی مبارزه با نفس چیست؟

یکی از مهم‌ترین عوامل سعادت و تکامل معنوی انسان مبارزه با هواهای نفسانی است. با نفسی باید مبارزه کرد که باعث فساد و تباهی انسان می‌شود و آن نفس اَمّاره است که از درون به بدی فرمان می‌دهد؛ چنان‌که قرآن می‌فرماید:﴿وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ من خود را از گناه تبرئه نمی‌کنم؛ زیرا نفس طغیان گر، بسیار به بدی فرمان می‌دهد مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛ زیرا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است.(یوسف(۱۲):۵۳)

در آیات و روایات و توصیه‌های اخلاقی و عرفانی و ادبیات ما، پیروی از هوای نفس سرچشمه همه خطاها و گمراهی‌ها به شمار آمده است و سبب هلاکت و نابودی انسان دانسته شده است.[۱] بنابراین منظور از مبارزه با نفس، مقابله با نفسی است که انسان را به حرکت در مسیر ظلمت و شقاوت أمر می‌کند. نکته قابل توجه و مهم این است که موفقیت در این مبارزه حیاتی فقط با نظر لطف و رحمت الهی قابل تحقق است؛﴿إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی؛ مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛(یوسف(۱۲):۵۳)و شخصی که قدم در این مسیر می‌گذارد لازم است که همواره دست نیاز به رحمت معبود بلند کند و از او کمک بخواهد.

مراحل مبارزه با نفس

عارفان و صاحب نظران سیر و سلوک برای مبارزه با نفس مراحلی را ذکر کرده‌اند که آن مراحل باید یکی پس از دیگری طی شود. امام خمینی (ره) در کتاب «اربعین» خود برای مبارزه با نفس مراحلی را مطرح کرده‌اند که عبارت است از:

یقظه

یقظه یعنی بیداری و تنبه و خروج از غفلت و خود فراموشی که بدون آن آدمی هیچ‌گاه به فکر تزکیه و خود سازی نخواهد افتاد.

تفکر و تدبر

اندیشیدن در اینکه خدا انسان را برای چه خلق کرده است. این استعدادها و نعمت‌ها به چه منظوری و برای رسیدن به چه مقصودی فراهم شده‌اند؟ آیا صرفاً زندگی دنیا می‌تواند نهایت هدف از خلقت انسان و اوج حرکت او باشد؟ امام علی(ع)می‌فرمایند: «لاَ عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ؛ هیچ علمی هم‌چون تفکر و اندیشیدن نیست»[۲]

عزم

مرحله سوم تهذیب و مبارزه با نفس، عزم است، یعنی تصمیم و اراده بر انجام دادن واجبات و ترک محرمات و جبران مافات و پایداری و استقامت در راه حق و حقیقت.

مشارطه و مراقبه و محاسبه

یکی از مراحل حساس خود سازی و مبارزه با نفس در مسیر سالکان الی الله که در واقع برنامه مستمر و عملی جهاد با نفس است و بدون آن راه تکامل به نتیجه نمی‌رسد، زیر نظر گرفتن دقیق اعمال و رفتارهاست که با مشخص کردن برنامه و مراقبت دائمی و نهایتاً بررسی و نتیجه‌گیری به سرانجام می‌رسد. مشارطه که آن را «معاهده» نیز می‌گویند، عبارت است از شرط و تعهد انسان بر ترک معصیت و انجام دادن تکالیف و ادای وظایف و ایفای مسئوولیت‌ها و پای‌بندی به عهد و پیمانی که بسته است. مراقبه یعنی انسان پس از آن که با خود عهد و پیمان بست که خلاف نکند، باید در تمام اوضاع و احوال مراقب خود باشد و تمام سعی خود را به کار گیرد که از عهده انجام تعهدها برآید. محاسبه یعنی حساب‌رسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده. یعنی انسان در پایان روز یک بازبینی نسبت به اعمال و حرکات و سکنات خود داشته باشد و ببیند که چه طاعتی یا معصیتی مرتکب شده است. اگر طاعتی داشته بر آن بیفزاید و اگر گناهی مرتکب شده در جبران آن بکوشد.

تذکر

از جمله اموری که می‌تواند در تمام مراحل، حرکت شخص سالک را تسهیل کند و در غلبه بر نفس او را مدد رساند «تذکّر» است. یعنی به یاد عظمت پروردگار بودن و نعمت‌های او را متذکر شدن و توجه داشتن به این که انسان در محضر خداست و باید در محضر او حیاء کند و از هر آنچه بر خلاف خواست و رضایت اوست اجتناب کند و بداند در هر حال خدا با اوست، که قرآن می‌فرماید:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا؛ ای اهل ایمان! خدا را بسیار یاد کنید.(احزاب(33):41)

رعایت ترتیب در مراحل مبارزه با نفس

البته باید گفت که برای مقابله با نفس مراحل گوناگونی از جهات مختلف گفته شده است مانند اینکه ابتدا باید مبارزه کرد برای معصیت نکردن، سپس وارد مراحل بالاتر شد مثل ترک مکروهات.

ذکر این مراحل به منزله آن است که اینها در طول یکدیگر می‌باشند یعنی اینکه ابتدا باید شخص از خواب غفلت و بی‌مبالاتی بیدار شود و از راه اشتباهی که می‌رود بازگردد و با توبه واقعی در مسیر عبودیت پروردگار قدم بردارد، رفتارهای خود را همیشه زیر نظر گیرد و برخلاف رضایت او عمل نکند. در طی این مسیر آنچه مقدم است عبارت است از انجام امور واجب و ترک حرام ها؛ لذا با وجود ارتکاب گناهان،انجام مستحبات و ترک مکروهات چندان برای انسان مفید نخواهد بود.

لازم به ذکر است که جهاد با نفس به منظور از بین بردن غریزه نیست و از نظر اسلام نفس اماره باید به کنترل فطرت درآید و برآورده ساختن خواسته های غریزه در چارچوب قوانین الهی نه تنها اشکالی ندارد بلکه در اغلب موارد ثواب هم خواهد داشت.

مطالعه بیشتر

۱. حسین مظاهری، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، تهران، انتشارات نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۷۴ ش.

۲. محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه امام (ره)، ۱۳۸۰ ش.

۳. ابراهیم امینی، خود سازی یا تزکیه و تهذیب نفس، قم، انتشارات شفق، ۱۳۶۸ ش.

۴. امام خمینی (ره)، چهل حدیث، تهران، نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ ش.

۵. محمد رضا مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۱ ش.

۶. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، نجف اشرف، چاپ النجف، ۱۳۸۳ ش.

۷. عبدالله جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۹ ش.

منابع

  1. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۶۷، ص۶۴، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
  2. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه (صبحی صالح)، کلمات قصار ۱۱۳، قم، هجرت، ۱۴۱۴ ق.