واژه ختم در قرآن

سؤال

واژه ختم در قرآن به چه معناست؟

ختم از خَتَمَ یَخْتِمُ خَتْماً یعنی مهر زد. آنچه را که بر گِل می‌نهند خَاتِم و خَاتَم گویند و ختام گِلی است که با آن نوشته را مهر می‌کنند. به عاقبت و پایان کار هم خاتم گفته می‌شود.

واژه ختم با مشتقاتش هشت مرتبه در قرآن آمده است که به معنای پایان، بستن و مهر کردن می‌باشد.

خاتَم به معنای پایان دهنده، مهرکننده می‌باشد. عرب آن را در معنای پایان و خاتمه دادن استعمال می‌کرد.

﴿خَاتَمَ النَّبِیِّینَ﴾ یعنی حضرت محمد(ص) پایان دهنده نبوت است و پس از او پیامبری مبعوث نخواهد شد.

مفهوم‌شناسی ختم

ختم از خَتَمَ یَخْتِمُ خَتْماً یعنی مهر زد. خَاتِم و خَاتَم آنچه بر گِل می‌نهند را گویند. ختام گِلی است که با آن نوشته را مهر می‌کنند. به عاقبت و پایان کار خاتم گفته می‌شود.

راغب اصفهانی واژه‌شناس قرآنی ختم را مهر زدن و پایان دادن معنا کرده که بر دو وجه است:

1. معنی مصدر که همان تأثیر گذاشتن بر چیزی است مثل نقش کردن و اثر گزاردن خاتم و طابع یعنی مهر و انگشتری بر چیزی‏.
2. اثر و نتیجه‌ای که از مهر زدن و نقش کردن حاصل می‌شود که گاهی معنی آن گسترش می‌یابد و در معنی پیمان گرفتن از کسی یا پیمان بستن در چیزی یا منع و بازداشتن از بهره‌مندی از چیزی هم بکار می‌رود مثل اعتبار مفهومی که با مهر زدن آخر کتاب‌ها و فصول آنها برای ممانعت از افزودن بر آنها و داخل شدن چیزی بآنها حاصل می‌شود.

آرتور جفری از مستشرقان قرآن‌شناس در کتاب واژه‌های دخیل در قرآن می‌نویسد: فعل ختم در سوره انعام، آیه ۴۶ و سوره جاثیه آیه ۲۳ به کار رفته است و صیغه خِتام که مشتق از آن است و به گفته جوهری هم معنا و همانند خاتم است، در سوره مطففین آیه ۲۶ آمده است؛ همه این صورت‌ها به احتمال قوی از زبان آرامی گرفته شده است و منشأ یهودی دارد و واژه عبری آن به معنای مهر می‌باشد. این اندیشه که مردی خاتم و مهر چیزی باشد، در حوزه‌های یهودی، ‏ اندیشه بیگانه‌ای نبوده است. حتی در ترگوم‌ها و واژه فلسطینی- مسیحی، خاتم به معنای مهر، پایان، ختم و خاتمه تقریب بیشتری به معنای قرآنی واژه نشان می‌دهند. واژه خاتم در معنای کلی مهر، یک واژه استقراضی قدیمی در زبان عربی است؛ زیرا می‌بینیم که در شعر امرؤالقیس به صیغه جمع به صورت خواتم به کار رفته است، همچنین در کتیبه‌های عربستان جنوبی نیز آمده است.

با این نگاه حتی در زبان عبری هم «خاتم» به معنای پایان دهنده می‌باشد و این یعنی حتی اگر این کلمه عربی خالص هم نباشد، باز به معنای مهر و پایان و خاتمه کاربرد داشته است و عرب هم آن را در معنای پایان و خاتمه دادن استعمال می‌کرد.

کاربرد قرآنی واژه ختم

واژه ختم با مشتقاتش هشت مرتبه در قرآن آمده است. واژه‌های ﴿خَتَمَ﴾، ﴿نَخْتِمُ﴾، ﴿یَخْتِمْ﴾، ﴿مَخْتُومٍ﴾ و ﴿خِتَامُهُ﴾ در قرآن به معنای بستن، مهر کردن، بر قلب نهادن و پایان دادن است. ‏

در آیه ۴۰ سوره احزاب نیز﴿وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ﴾ به معنای پایان دهنده نبوت و آخرین پیامبرالهی بودن می‌باشد.

خاتم النبیین یعنی پایان دهنده نبوت

﴿مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا؛ محمّد پدر هیچ‌یک از مردان شما نیست، ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است. و خدا همواره بر هر چیزی داناست.﴾(احزاب:۴۰)

«خاتَم» (به فتح تاء) به معنای نگین انگشتر است که در قدیم با حک کردن نام خود بر روی آن، پایانِ دستورها و نامه‌ها را با آن مُهر می‌کردند‏. قاریان قرآن در قرائت خاتم اختلاف کردند. برخی آن را به فتح تا می‌خوانند و برخی به کسره که به معنای تمام‌کننده است که هر دو یک معنا را می‌رساند.

آیه ۴۰ سوره احزاب، تنها آیه‌ای است که هم نام پیامبر(ص) و هم رسالت او را در قالب دو عنوان ذکر کرده است: ﴿رَسُولَ اللَّهِ﴾، ﴿خاتَمَ النَّبِیِّینَ﴾. مراد از ﴿خاتَمَ النَّبِیِّینَ﴾ این است که نبوت با حضرت محمد(ص) ختم شده و بعد از او دیگر نبوتی نخواهد بود. خاتم بودن، فضیلت مخصوص و مختص به پیامبر(ص) است که خداوند او را در میان تمام پیامبران مختص فرموده است. شریعت او تا روز قیامت پایدار و باقی است. مسلمانان همگی اتفاق نظر دارند بر این‌که پس از حضرت محمد(ص) به کسی وحی نمی‌شود.

خاتمیت نبوت و رسالت در پیامبر گرامی حضرت محمد بن عبدالله(ص) از نگاه قرآن کریم و روایات و اجماع مسلمین یکی از ضروریات دین است و آیه ۴۰ سوره احزاب دلیلی روشن بر این مطلب است چنان‌که علامه طباطبائی می‌نویسد: کلمه خاتم به فتح «تا» به معنی چیزی است که با آن، چیزی را مُهر کنند و تمام شده اعلام کنند و مراد از «خاتم النبین» در این آیه، این است که نبوت و رسالت با آمدن پیامبر اسلام(ص) تمام و ختم شد. هیچ پیامبر و دین جدیدی بعد از او نخواهد آمد.

آیه الله مکارم شیرازی هم می‌نویسد: «خاتَم» را اگر به معنی نگین انگشتر بدانیم، باز در این آیه مراد ختم نوبت است؛ زیرا در آن زمان مُهرها را روی انگشتر می‌کندند و وقتی می‌خواستند نامه‌ای، قراردادی و … را تمام شده اعلام کنند، نگین انگشتر را که مهرِ صاحب انگشتر بود، در زیر آن می‌زدند. پس اگر «خاتم» نگین انگشتر باشد این را می‌رساند که همچنان‌که زدن نگین در کاغذی، تمام شدن آن را می‌رساند، پیامبر اسلام(ص) هم چون نگین است، با آمدنش، نبوت و رسالت خاتمه پیدا کرد.

مختوم بودن یعنی سر به مهر

در قرآن آمده است که بهشتیان نوشیدنی مختوم می‌نوشند: ﴿یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ؛ آنها از نوشیدنی زلال دست‌نخورده و سربسته‌ای سیراب می‌شوند.﴾(مطففین:۲۵) مختوم به معنای مهر شده است یعنی نوشیدنی‌ها دست نخورده و استفاده نشده برای بهشتیان آورده می‌شوند و با مشک عطرآگین مهر و موم شده‌اند.

رحیق به معنی نوشیدنی خالص، نوشیدنی که هیچگونه ناخالصی و آلودگی در آن وجود ندارد. تعبیر به مختوم که در فارسی امروز به جای آن دربسته و پلمپ شده به کار می‌رود، نیز تأکیدی بر خلوص و پاکی و دست‌نخوردگی آن است. علاوه بر این استفاده از چنین ظرف‌ها نشانه احترام خاص به میهمان می‌باشد، ظرفی که آن را بسته‌اند و مهر کرده‌اند و مهرش تنها به دست میهمان شکسته می‌شود. ﴿خِتامُهُ مِسْکٌ‏﴾(مطففین:۲۶) هم یعنی این نوشیدنی نه همچون ظرف‌های دربسته دنیا که مهر آن را با گل می‌نهند و هنگامی که انسان می‌خواهد چیز سربسته را با شکستن مهرش باز کند، دستش آلوده می‌شود، نوشیدنی پاکیزه بهشتی چنین نیست، هنگامی که دست بر مهرش می‌نهند، بوی عطر مشک در فضا پراکنده می‌شود.

جستارهای وابسته

• خاتم النبیین در آیه ۴۰ سوره احزاب
• دلایل خاتمیت