جامعه‌شناسی دین: تفاوت میان نسخه‌ها

دین و باورهای دینی حداقل از دو جهت و با دو انگیزه می‌توانند مورد مطالعه باشند. یکی آن که فرد محقق، معتقدانه یا حتی ملحدانه ولی با هدف ارزشیابی و حقیقت سنجی به آموزه‌های دینی رو کند و در پی آن باشد تا از باوری خاص دفاع یا به آن حمله کند. موضع دیگر آن است که فارغ از صدق و کذب گزاره‌های دینی به دین و باورهای دینی، به عنوان پدیده ای در کنار سایر پدیده‌های جهان نگاه کند و روابط یک جانبه یا چند جانبه دین و آموزه‌های دینی را با معرفت، انسان، جامعه، سیاست، ادبیات، معماری و… مورد مطالعه قرار دهد. جامعه شناسیِ دین، محصول نگاه دوم است که به دین و تعالیم ادیان به عنوان پدیده ای به سانِ سایر پدیده‌ها می‌نگرد و بدون ورود به ساحت چیستی دین و امر دینی به مطالعه روابط آن با سایر پدیده‌های اجتماعی می‌پردازد.

جامعه‌شناسی دین به مسئله نقش و اهمیت دین به معنای عام در جامعه بشری و نیز اهمیت باورداشت‌ها و عملکردهای گروه‌ها و جوامع خاص (یک دین خاص) می‌پردازد.<ref>همیلتون، ملکلم، جامعه‌شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۷ش، ص۲.</ref> می‌توان گفت که جامعه‌شناسی دین دو مسئله اصلی و کانونی دارد یکی این است که چرا باورداشت‌ها و عملکردهای مذهبی چنین نقش تعیین‌کننده ای در فرهنگ و جامعه دارند و دیگر این که چرا این باورداشت‌ها و عملکردها چنین صورت‌های گوناگونی به خود گرفته‌اند.<ref>همان.</ref> علاقه بنیادین بیشتر جامعه شناسان دینی بالا بردن فهم ما از نقش دین در جامعه، تحلیل اهمیت و تأثیر دین بر تاریخ بشری و شناخت جلوه‌های گوناگون دین و نیروهای اجتماعی تأثیر گذار و شکل دهنده آنهاست.<ref>همان، ص۳.</ref>

# کسانی که دین را به عنوان مسئله نظری اصلی در فهم کنش اجتماعی، مورد مطالعه قرار دادند.

# کسانی که به مطالعه رابطه بین دین و دیگر حوزه‌های زندگی و حیات مانند اقتصاد، سیاست و طبقات اجتماعی پرداخته‌اند.

# کسانی که به مطالعه نقش‌ها، سازمان‌ها و نهضت‌های دینی پرداخته‌اند.

الف) جامعه‌شناسی کلان دین: که به کشف رابطه اجتماع‌های فرعی دینی (گروه‌های دینی) با جوامع اصلی، می‌پردازد. زمانی این بخش را تحت عنوان «رابطه کلیسا و حکومت» مورد توجه قرار می‌دادند اما امروز معلوم شده که این تعبیر کاملاً محدود و بکلی نامتناسب است؛ زیرا اولاً، موضوع‌های مورد مطالعه از قلمرو دو مفهوم فراتر می‌رود و ثانیاً، رابطه ای که مورد مطالعه واقع می‌شود فقط رابطه حقوقی و سیاسی نیست.

بخش‌های اول و دوم، به مطالعه دین به عنوان یک مجموعه تمرکز یافته می‌پردازند و از دینی که دارای تجسم اجتماعی شده‌است، سخن می‌گویند، ولی عنوان اخیر (جامعه‌شناسی دین به معنای اعم) می‌کوشد تا تأثیر دین را که در جامعه پراکنده‌است، کشف کند و نقش آن را در پیدایش و شکل‌گیری دیگر نهادهای اجتماعی دریابد.<ref>همان.</ref>

== مباحث مطرح در جامعه‌شناسی دین ==

از آن جا که هدف این علم بررسی رابطه دین و سایر پدیده‌های بشری است، روشن است که ابتدا باید معلوم باشد منظور از دین چیست؟ و از آن جا که در جهان، ادیان بسیار متفاوتی وجود دارند که نامیدن همه آن‌ها با نام دین مشکلات نظری فراوانی ایجاد می‌کند، جامعه شناسان دین تلاش می‌کنند تا تعریفی از دین ارائه کنند که شامل همه آن چیزی شود که دین نامیده شده‌است. در نتیجه همین واقعیت است که یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح شده در این دانش، تعریف دین است.

با نگاهی گذرا به برخی از کتب جامعه‌شناسی دین می‌توان فهرستی از مباحث مطرح شده را تنظیم کرد که خود گویای موضوع این علم و مباحث مطرح در آن می‌باشد. به عنوان مثال همیلتون در کتاب خود به پیروی از جامعه شناسان بزرگ دین و با انگیزه معرفی جامعه‌شناسی دین، مباحثی هم چون؛ عقل و دین، جادو، دین و عاطفه، دین و ایدئولوژی، دین و همبستگی، اخلاق پروتستانی، دنیاگرایی، و… را مورد مطالعه قرار داده‌است. برخی از مباحث مطرح شده توسط یواخیم واخ در کتاب خود با نام جامعه‌شناسی دین<ref>واخ، یواخیم، جامعه‌شناسی دین، ترجمه جمشید آزادگان، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۰ش.</ref> نیز عبارتند از: دربارهٔ تجربه دینی و بیان نظری و عملی آن، نتایج جامعه شناختی دین مثل وحدت بخشی، دین و گروه‌های طبیعی مثل خانواده و خویشاوندان و مناسک محلی و نژادی و…، سازمان‌های دینی مثل کلیسا، مریدان و…، دین و تمایزات درون جامعه مثل قشربندی اجتماعی و شغلی و منطقه ای، رابطه دین و حکومت، دین جهانی، انواع اقتدار دینی مثل رهبران و بنیان‌گذاران، پیغمبری، کاهنی، و روحانیت و…. در دوران اخیر می‌توان موضوع سکولار شدن جوامع، ظهور فرقه‌ها یا جنبش‌های جدید دینی، بنیادگرایی دینی و نیز جهش‌های اعتقاد دینی<ref>منظور از این عنوان آن است که امروزه بسیاری افراد بدون داشتن تعلق به کلیسا دارای عقیده دینی هستند واین پدیده در دوران جدید رو به گسترش است.</ref> را از موضوعات مهم جامعه‌شناسی دین دانست.<ref>ر. ک. ویلم، ژان پل، جامعه‌شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۷ش، ص۸۵–۱۲۹.</ref>

== تاریخچه و زمینه‌های شکل‌گیری ==

در طول تاریخ مباحثی از جنس جامعه‌شناسی دین وجود داشته‌است هر چند چنین نامی بر آن ننهاده بودند؛ مثلاً گزنوفانوس، شکل خدایان اقوام مختلف را تابعی از همان قوم می‌دانست، افلاطون طرح اتوپیایی خویش از یک جامعه ایده‌آل را ارائه می‌داد، ارسطو در اخلاق نیکوماخوسی از سهم ارزش‌های اخلاقی در حیات اجتماعی سخن می‌گفت و آگوستین در کتاب شهر خدا تصویری آرمانی ازیک نظام دنیویِ همسان با نظم ازلی عرضه می‌کرد. در اندیشه مسلمانان نیز می‌توان در اندیشه فارابی که انواع مُدُن فاضله را معرفی می‌کرد و نیز مقدمه ابن خلدون و بررسی نقش دین در طلوع و افول سلسله‌های گوناگون و انسجام اجتماعی (عصبیت) در جوامع، ریشه‌های این نگاه را جستجو کرد.<ref>ر. ک. شجاعی زند، علی رضا، دین ـ جامعه و عرفی شدن، تهران، نشر مرکز، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۳؛ دیویس، وینستون، مقاله جامعه‌شناسی دین، ترجمه همایون همتی، مندرج در کیهان فرهنگی، شماره ۱۳۹، بهمن ۱۳۷۶ش، ص۴۴–۴۹؛ همین مقاله به همت: الیاده، میرچاد، دین پژوهی، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۱۱.</ref>

با این همه دانشی با نام جامعه‌شناسی دین محصول دنیای بعد از رنسانس و شکل‌گیری دانش جامعه‌شناسی، و مولود تقارن چند رخداد مهم تاریخی و تلاقی چند فرایند عظیم در حیات اجتماعی و معرفتی بشر است.<ref>دین ـ جامعه و عرفی شدن، همان، ص۱۴۴.</ref> ظهور سرمایه‌داری، کثرت گرایی فرهنگی، تسامح دینی و دولت لیبرال نمونه‌های این اتفاقات می‌باشند. این فرایندها محققان را قادر ساخت، یا مجبور کرد که خود را از مدعیات هنجاری ادیان و جوامعی که مورد مطالعه قرار می‌دادند جدا سازند.<ref>دیویس، مقاله جامعه‌شناسی دین.</ref> نقادی‌های دوره رنسانس و اصلاح طلبی و تردیدهای عصر روشنگری نسبت به اصالت و حقانیت دین، سرچشمه دیگر شکل‌گیری جامعه‌شناسی دین است.<ref>دین ـ جامعه و عرفی شدن، همان.</ref>

اسپنسر، تونیس، زیمل، وبلن و پاره تو از جمله جامعه شناسانی اند که می‌توان در لابلای آثار برجای مانده از ایشان به مطالبی در حوزه جامعه‌شناسی دین دست یافت.<ref>همان، ص۱۵۲–۱۵۳.</ref>

واکاوی و ریشه یابی پیشینه مطالعات جامعه شناختی دربارهٔ دین، جستجوگران و علاقمندان این رشته را حداقل به دو سرچشمه متفاوت رهنمون می‌سازد. مدخل نخست از مطالعات دین پژوهانه درحوزه‌های مختلفی چون تاریخ دین، مطالعات تطبیقی ادیان، مردم‌شناسی و حتی روان‌شناسی دین نشأت می‌گیرد. به لحاظ قدمت، مطالعات تاریخی ـ تطبیقی و تاریخی ـ انتقادیِ ادیان، مردم شناسیِ دین و جادو و روان شناسیِ دین، پیشینه بیشتری از رشته نوپای جامعه‌شناسی دین دارند. بهر ه‌هایی که نخستین جامعه شناسانِ دین از ادبیات دین پژوهیِ گرد آمده در این رشته‌های علمی برای ساخت و پرداخت نظریات تحلیلی و تبیینی خویش برده‌اند، مؤید وجود همین سبقت و تعاقب است. استفاده‌های فراوان دورکیم از نتایج به دست آمده از مطالعات تاریخی و تطبیقی دین پژوهان پیش از خود دربارهٔ ادیان شرقی و ابتنای نظریات و تست فرضیات جامعه شناسانه خویش با استمداد از این تحلیل‌های تاریخی و هم چنین کار کسانی چون مارکس و اسپنسر که با اشراف و تسلط نسبی بر بعضی از رشته‌های دین پژوهی متقدم گام‌هایی نیز ـ هر چند ابتدایی و لرزان ـ در درون مرزهای جامعه‌شناسی دین زده‌اند، همگی از مصادیق همین صله و پیوند است.<ref>دین ـ جامعه و عرفی شدن، همان ص۱۴۵.</ref>

مدخل دوم، ریشه در روندی دارد که طی آن جامعه‌شناسی به عنوان یک رشته علمی مستقل، راه خویش را از فلسفه و تفکرات کلامی جدا نمود و اهداف و مقاصد جدیدی را پیش روی عالمان اجتماعی قرار داد. جامعه‌شناسی دین به عنوان یکی از زیر شاخه‌های تخصصی تر جامعه‌شناسی، کارش را به نحو جدی و مستقل از حوالی دهه ۴۰ و ۵۰ آغاز کرده‌است. نخستین کارهای شناخته شده در این حوزه، ظاهراً در آمریکا انجام گرفته‌است و آن هم به تحقیقات میدانی راجع به تغییرات پدید آمده در میزان دینداری مردم، از طریق اندازه‌گیری میزان عضویت و حضور کلیسایی مربوط می‌شود. چنان‌که همین نکته را برگر و لاکمن نیز تأیید می‌کنند. پس از آن، جامعه‌شناسی دین حداقل سه جهش تکاملی را تجربه کرده‌است. نخست، بیرون جَستن از چارچوب نظری؛ دوم، گسترش مرزهای دین به بیرون از محدوده‌های نهادی و سازمانی آن و سوم، تلاش برای خارج کردن آن از جغرافیای غربی و مسیحی.<ref>همان، ص۱۴۶.</ref>

اهمیت موضوع دین برای جامعه شناسان، نه فی نفسه، بلکه به تبع تأثیراتی بوده‌است که بر حیات اجتماعی می‌گذارده یا از آن می‌پذیرفته‌است. مخاطبین دین در بادی امر، اگر چه افرادند و تجلی نخستین آن در ایمان وتعلق خاطر فردی است، لیکن دین مستعد آن است که به سرعت وجه اجتماعی بیابد. چنان‌که با وجود تمایز ادیان از این حیث، هیچ دینی را در هیچ زمانی نمی‌توان سراغ گرفت که کاملاً سرّی، درونی، ذهنی و حاشیه ای باقی مانده باشد و حتی برخی از ادیان، خود را صاحب نقش و رسالت اجتماعی می‌شناسند. به علاوه دین نیز مانند هر پدیده اجتماعی دیگر، از تأثیرپذیری محیط نشو و نمای خویش مصون نیست؛ لذا از این حیث هم به مثابه یک متغیر وابسته، محل توجه جامعه شناسان و محمل مطالعات جامعه شناختی قرار گرفته و بی استثناء در تمامی سرفصل‌های مطالعات جامعه شناسانه مطرح بوده‌است و هم چنان دنبال می‌شود. مثل جامعه شناسیِ ساخت‌ها، جامعه‌شناسی نهادها، جامعه‌شناسی گروه‌ها، جامعه‌شناسی نظم و تغییرات، جامعه‌شناسی کنش و کنش گران اجتماعی و….<ref>همان، ص۱۴۷–۱۴۸.</ref>

== رهیافت‌های مهم جامعه‌شناسی دین ==

از زمان بنیانگذاران و بزرگان دانش جامعه‌شناسی (که نسل اول به حساب می‌آیند) که بحث‌های جامعه شناختی دین را در همان چارچوب جامعه‌شناسی عمومی دنبال می‌کردند، تا کنون حداقل سه نسل از عمر جامعه‌شناسی دین سپری شده‌است. نسل دوم، هم‌زمان با بروز تفصیل و تشعب در جامعه‌شناسی و تخصصی شدن حوزه‌های جامعه شناختی پای به عرصه وجود گذاردند که در واقع بنیان گذارانِ خودآگاهِ زیرشاخه‌های جامعه‌شناسی هستند.

== منابع ==