الذريعة إلی مكارم الشريعة (کتاب)
الذریعة إلی مکارم الشریعة چه کتابی و چه کسی آن را نوشته است؟
| الذریعة إلی مکارم الشریعة | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | راغب اصفهانی |
| موضوع | علم اخلاق و احوال نفس |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
الذّریَعة الی مکارم‌الشّریعة اثر راغب اصفهانی از کتاب‌های مشهور و تأثیرگذار اخلاقی در تمدن اسلامی شمرده می‌شود. موضوع اصلی الذریعة آماده ساختن انسان برای هدفی که برای آن خلق شده‌است یعنی خلافت الهی دانسته شده است. راغب هدف خود از تألیف این اثر را فراهم‌کردن وسیله‌ای دانسته است برای رسیدن به مکارم شریعت و بیان چگونگی دستیابی انسان به مرتبه عبودیت.
راغب در این کتاب بیش از هفتصد بار به آیات قرآن، بیش از دویست بار به احادیث نبوی، ۲۴بار به احادیث امام‌علی(ع)، و پانزده بار به سخنان سایر شخصیت‌های اسلامی اعم از صحابه و تابعین استناد کرده است. گفته شده راغب به خوبی، اخلاق فلسفی و قرآنی را در این کتاب به هم آمیخته است.
معرفی و جایگاه
الذّریَعة الی مکارم‌الشّریعة، کتابی در اخلاق اسلامی به عربی اثر ابوالقاسم حسین‌بن محمدبن مفضّل، مشهور به راغب اصفهانی (متوفی ۵۰۲) است.[۱] این اثر از کتاب‌های مشهور و تأثیرگذار اخلاقی در تمدن اسلامی شمرده می‌شود. در انتساب این کتاب به راغب هیچ تردیدی نیست، زیرا خودش در المفردات به آن اشاره و استناد کرده است. موضوع اصلی الذریعة وضع قوانینی است به‌منظور آماده ساختن شخص برای هدفی که برای آن خلق شده است یعنی خلافت الهی. راغب هدف خود از تألیف این اثر را فراهم‌کردن وسیله‌ای دانسته است برای رسیدن به مکارم شریعت و بیان چگونگی دستیابی انسان به مرتبه عبودیت و فراتر رفتن از آن و وصول به مقام خلافت الهی.[۲]
تسلط درخور توجه راغب بر آیات و احادیث، در این کتاب مشهود است. راغب بیش از هفتصد بار به آیات قرآن، بیش از دویست بار به احادیث نبوی، ۲۴بار به احادیث امام‌علی(ع)، و پانزده بار به سخنان سایر شخصیت‌های اسلامی اعم از صحابه و تابعین استناد کرده‌است. این ویژگی، در قیاس با دیگر کتب اخلاقیِ تألیف‌شده در آن عصر یا پس از آن، مبیّن کوشش راغب برای فراهم‌کردن یک دوره اخلاق اسلامی است.[۳]
روش راغب در تبیین مطالب اخلاقی، روشی نیمه‌برهانی ـ نیمه‌اقناعی است، به این معنی که گاه از استدلالات عقلی استفاده کرده و گاه هم از تشبیهات و آیات برای اقناع مخاطب بهره برده است. راغب در مقدمه کتاب، «مکارم شریعت» را صفاتی در آدمی دانسته است نظیر حکمت، جود و حلم که خداوند را نیز با آن صفات و چیزی بیشتر از آنها می‌توان وصف کرد و آدمی با کسب آنها استحقاق خلافت الهی می‌یابد. راغب در جایی دیگر از کتاب مراد خود را از مکارم شریعت، حکمت و برپاداشتن عدالت در بین مردمان، حلم، احسان و فضل دانسته که مقصود از آنها رسیدن به بهشت و جوار پروردگار است. راغب انجام‌دادن وظایف عبادی را مقدّم بر تحصیل مکارم شریعت تلقی کرده است.[۴]
راغب را از کسانی دانسته‌اند که متأثر از فیلسوفان یونان باستان بوده ولی تلاش داشته که اخلاق فلسفی آنها را با آموزه‌های دینی مخلوط کند[۵] و یک نظام اخلاقی تلفیقی (فلسفی-دینی) ارائه نمایند. راغب به خوبی، اخلاق فلسفی و قرآنی را به هم آمیخته است.[۶] یکی از ابتکارات مهم راغب در این کتاب که ناشی از بهره‌گیری وی از قرآن کریم است، افزودن فضایل دینی به فضایل چهارگانه اصلی فلسفی یعنی حکمت، عفت، شجاعت و عدالت است. وی چهار فضیلت هدایت، رشد، تسدید و تأیید را به عنوان فضایل توفیقی بر آنها می‌افزاید. به عقیده راغب، هیچ‌کس، راهی به هیچ‌یک از فضایل ندارد مگر به هدایت الهی و رحمت او.[۷]
اثرپذیری غزالی از الذریعه راغب
گفته شده غزالی(۴۵۰–۵۰۵ ه.ق)، متکلم، فقیه و صوفی ایرانی، همیشه نسخه‌ای از آن را همراه داشته و آن را نیکو می‌شمرده است. غزالی را در کتاب‌هایش از جمله احیاء علوم‌الدین تأثیر پذیرفته از الذریعة دانسته‌اند. از شباهت لفظی و معنایی درخور توجه میزان‌العمل غزالی با الذریعة سخن گفته شده است. از مقایسه این دو کتاب و مشابهت فراوان آنها چنین نتیجه گرفته شده که گویا غزالی الذریعة راغب را از حفظ بر شاگردانش املا می‌کرده و آن را به‌مثابه میزان عمل به آنها می‌شناسانده، اما به‌سبب اشتباه مریدان این کتاب با عنوان میزان‌العمل به خود او منسوب شده‌است.[۸] گفته شده غزالی در دوران تحول و شوریدگی خود انس شدیدی با کتاب الذریعهٔ راغب اصفهانی داشته است.[۹]
نویسنده
راغب اصفهانی (متوفی ۵۰۲) حکیم، ادیب، لغوی، عالم علم اخلاق و مفسر ایرانی قرن پنجم است. وی اهل اصفهان و ساکن بغداد بود، از مهمترین آثارش معجم مفردات الفاظ القرآن و تفسیر الراغب الإصفهانی و الذریعه الی مکارم الشریعه است.[۱۰]
محتوا
کتاب الذریعة جز مقدمه هفت فصل دارد:
- فصل اول با بحثی در باب تقسیم‌بندی طبقات مردم براساس میزان و نحوه کسب معارف دینی، اعتقادی و اخلاقی پایان می‌پذیرد.
- فصل دوم اختصاص دارد به توضیح و تبیین مفاهیم عقل، علم، نطق و آنچه به آنها متعلق است. راغب در این فصل به این مباحث می‌پردازد: فضیلت عقل با اتکا به آیات و احادیث، بیان انواع عقل و متعلقات آنها، کارکرد عقل در شناخت بدیهی و اکتسابی خداوند و حدود شناخت عقلی، ضرورت بعثت انبیا و مباحث متعلق به نبوت، مطالبی راجع به ایمان و اسلام، جهل، علم و آداب تعلیم و تربیت، قوه نطق و سکوت و مباحثی همچون صدق، کذب، شکر، غیبت، سخن‌چینی، مزاح و سوگند که همگی به گونه‌ای به زبان وابسته‌اند. بیشتر مباحث این فصل صبغه کلامی دارند و در حکم مقدمه مباحث اخلاقی به‌شمار می‌روند.
- فصل سوم مشتمل بر مطالبی است در باب قوه شهویه و فضائل و رذایل آن، همچون: حیا، بلندهمتی، وفا و خیانت، مشورت، تواضع و کبر، انواع لذات، شایست و ناشایست در ازدواج، عفت و بالاخره زهد و قناعت.
- فصل چهارم راجع به قوای غضبیه است. راغب بحث خود را در این فصل در باب چگونگی بروز خشم در آدمی به تحلیلی علمی متکی بر مباحث طب قدیم مستند می‌کند. سپس به این موضوعات می‌پردازد: صبر و انواع جسمانی و روانی آن، شجاعت و انواع پنج‌گانه آن، جزع و فزع، درمان اندوه و برطرف‌کردن ترس، احوال آدمیان از حیث ابراز دوستی و علاقه به مرگ، سرور و شادی و توبه و اعتذار، حلم، عفو، خشم و غیرت و سرانجام غبطه، رقابت و حسد.
- فصل پنجم دربردارنده مطالبی درباره عدل، ظلم، حب و بُغض است. راغب پس از بیان فضیلت عدالت براساس آیات و احادیث، به بحث در باب انواع آن، آنچه ترک عدالت در قبال آن مستحسن است، ظلم و مباحثی درباب مکر، خدعه، کید، حیله، چیستی محبت و انواع آن می‌پردازد.
- فصل ششم شامل مباحثی است در باب صنعتها و حرفه‌ها و تأثیر خداوند در روی آوردن هر دسته از مردم به صنعت و حرفه‌ای خاص، به این ترتیب که خداوند میان طبایع انسان‌ها با صنایع و مشاغلی خاص مناسباتی پنهانی ایجاد می‌کند تا بدانها اشتغال ورزند و هرکدام شغل و صنعتی خاص انتخاب کنند و همگی دنبال یک شغل و صنعت نروند و بر اثر آن امور معیشتی و نظام زندگانی آنها در هم نریزد. پاره‌ای از مطالب این فصل چنین است: تأثیر فقر و بیم از آن در نظم‌بخشیدن به امور مردم، متناسب‌بودن بدن انسان با صنعت و حرفه‌ای خاص، لزوم کسب‌وکار، مدح کوشش و کار و نکوهش تنبلی و بطالت، تقسیم‌بندی صنعتها و حرفه‌ها و مراتب و فضیلت هر یک بر دیگری، ریشه‌داشتن صنعتها و حرفه‌ها در وحی الهی، ستایش مال و نکوهش آن و دیگر مباحث وابسته به آن، دنیا و احوال مردم نسبت به آن، انفاق محمود و مذموم و سخا و جود.
- فصل هفتم نیز مشتمل است بر مباحثی در باب افعال الهی و انسانی، تفاوت میان عمل، فعل و صُنع، انواع صنعتها، افعال ارادی و غیرارادی، و سرانجام اینکه افعال به کمک چه اسبابی تحقق می‌یابند.[۱۱]
چاپ و ترجمه
الذریعة بارها به چاپ رسیده‌است، ازجمله دو نسخه معتبر از آن، یکی به کوشش ابویزید عجمی (قاهره ۱۴۰۷) و دیگری به اهتمام سیدعلی میرلوحی (اصفهان ۱۳۷۶ش) چاپ شده‌است. ظاهرآ این کتاب نخستین‌بار در قرن هشتم به کوشش شمس‌الدین حسن ظافر با عنوان کنوزالودیعة فی ترجمةالذریعة إلی مکارم‌الشریعة به فارسی برگردانده شده‌است. در دوره معاصر نیز این اثر مورد توجه مترجمان بوده‌است و از جمله حسن فرید گلپایگانی آن را تحت عنوان راه بزرگواری در اسلام (تبریز ۱۳۳۶ش) و مهدی شمس‌الدین آن را با عنوان کرانه سعادت (قم ۱۳۷۶ش) ترجمه کرده‌اند.[۱۲]
منابع
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذّريعة إلى تصانيف الشّيعة، بیجا، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۸.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «الذریعة الی مکارم الشریعة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۸، ذیل مدخل.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «الذریعة الی مکارم الشریعة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۸، ذیل مدخل.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «الذریعة الی مکارم الشریعة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۸، ذیل مدخل.
- ↑ مسعودی‌نیا، سمیه، و حسن احمدی‌زاده، «بازخوانیِ اخلاق آموزگاری در میزان العمل غزالی، در پرتو الذریعهٔ راغب اصفهانی»، تأملات فلسفی، شماره ۲۹، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش، ص۲۶۷.
- ↑ اترک، حسین، «پیوند اخلاق فلسفی و دینی در الذریعه راغب اصفهانی»، تأملات اخلاقی، شماره۱، بهار ۱۳۹۹ش، ص۱۱.
- ↑ اترک، حسین، «پیوند اخلاق فلسفی و دینی در الذریعه راغب اصفهانی»، تأملات اخلاقی، شماره۱، بهار ۱۳۹۹ش، ص۱۱.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «الذریعة الی مکارم الشریعة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۸، ذیل مدخل.
- ↑ سروش، عبدالکریم، «احیاء علوم الدین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «راغب اصفهانی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۹، ذیل مدخل.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «الذریعة الی مکارم الشریعة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۸، ذیل مدخل.
- ↑ احمدنژاد، امیر، «الذریعة الی مکارم الشریعة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۸، ذیل مدخل.