قیام‌های پس از عاشورا
چه قیام‌هایی پس از عاشورا رخ داد؟
قیام‌های پس عاشورا، قیام‌هایی بوده که متأثر از شهادت امام حسین(ع) و برای انتقام و خونخواهی، و براندازی حکومت بنی‌امیه واقع گشت. توابین، اولین کسانی بودند که پس از عاشورا در سال ۶۵ق قیام نمودند. پس از آن، قیام مختار بود که از قاتلان امام حسین(ع) انتقام گرفت و بر حکومت عراق مسلط شد.
قیام زید بن علی، فرزند امام چهارم شیعیان، یکی از بزرگترین قیام‌ها علیه حکومت اموی بود که در سال ۱۲۱_۱۲۲ هجری، به منظور امر به معروف و نهی از منکر، و نیز گرفتن انتقام شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست. پس از او، فرزندش یحیی یکی از مهم‌ترین قیام‌های خونین در دوره پایانی حکومت امویان را در خراسان رقم زد.
عباسیان نیز برای قیام و برپایی حکومت، یکی از اهداف خود را انتقام از حادثه کربلا اعلام کردند.
تأثیر عاشورا بر قیام‌های پس از خود
اساس و ریشه بسیاری از نهضت‌های حق طلبانه پس از عاشورا، همانند قیام توابین، قیام مختار، قیام زید بن علی(ع)، قیام یحیی بن زید، قیام امام حسین(ع) بوده است.[۱] شهادت امام حسین(ع) در تهییج شیعیان و وحدت بخشیدن به آنها تأثیر بسیاری داشت.[۲] برخی گفته‌اند نهضت‌های مهم سیاسی شیعه به عنوان یک مکتب و تشکیلات انقلابی و ریشه‌دار در میان مسلمین پس از حادثه عاشورا مطرح شد.[۳]
انتشار اخبار کربلا تأثیر زیادی در میان مسلمانان گذاشت. شهادت امام حسین(ع) و یارانش و اسارت خاندانش، سبب نفرت مسلمانان از دستگاه خلافت اموی شد.[۴] پس از حادثه عاشورا دو گونه مخالفت و قیام بر ضد دستگاه یزید و آنگاه خلافت بنی‌امیه، رخ داد. بخشی از آن، سازمان نیافته و حرکت فردی و جسورانه بود و برخی قیام‌های فراگیر.[۵]
توابین
اولین قیام شیعیان علیه امویان، قیام توابین بود.[۶] نخستین عکس‌العمل همگانی در ارتباط با حادثه کربلا، قیام توابین بود که توسط مردم کوفه انجام گرفت؛ چرا که از یک سو، در کوفه شیعیان فراوانی زندگی می‌کردند که به امام علی(ع) و امام حسین(ع) علاقمند بودند و از سوی دیگر، آنان با نامه‌های خود، امام حسین(ع) را به عراق دعوت کردند، و سپس از یاری او سرباز زدند و در واقع امام حسین(ع) و یارانش را تسلیم دشمن کردند.[۷]
توابین در سال ۶۵ق به خونخواهی امام حسین(ع) قیام کردند. چند ماهی پس از واقعهٔ کربلا (محرم ۶۱)، گروهی از شیعیان کوفه که از یاری نرساندن به امام حسین(ع) سخت اظهار پشیمانی می‌کردند، در خانه سلیمان بن صُرَد خُزاعی گرد آمدند. در این جمع که شمار آنان را حدود ۱۰۰ تن برآورد کرده‌اند، از همه مشهورتر سلیمان بن صرد، صحابی کهن‌سال پیامبر(ص) بود که پیش از آن در پیکار صفین در صف لشکریان امام علی(ع) حضور داشت و خود از کسانی بود که امام حسین(ع) را با نامه، به کوفه دعوت کرده بود. محور خطابه‌ها در این تجمعات توابین، اظهار توبه از رها کردن امام حسین(ع) و نیز تصمیم به انتقام از قاتلان و مسببان شهادت امام بود.[۸]
قیام توابین از معدود حرکت‌ها در سدهٔ نخست هجری است که مضامین دینی در آن به نحو آشکارتری جلوه یافته است.[۹] در این قیام تنها شیعیان نبودند که به توابین پیوستند، بلکه کلیه کسانی که خواهان تغییر اوضاع، از طریق جنبشی خونین بودند به توابین پیوستند. توابین معتقد بودند که مسئول قتل حسین(ع) در درجه اول حکومت بنی امیه است نه افراد؛ از این جهت به منظور خونخواهی به سوی شام حرکت کردند و گفتند پس از انتقام از بنی امیه، به سراغ جنایتکاران کوفه می‌رویم. انگیزه این جنبش، احساس ندامت از گناه، و شوق به جبران خطا بود. در لابلای سخنان و نامه‌ها و خطبه‌های توابین، احساس عمیق پشیمانی، به خوبی لمس می‌شود. همین انگیزه بود که قیام توابین را در ارزیابی ظاهری به صورت یک قیام انتحارآمیز جلوه‌گر ساخته بود.[۱۰]
قیام مختار
از دیگر قیام‌های شیعی که در نهضت امام حسین(ع) ریشه دارد، قیام مختار ثقفی در سال‌های ۶۶–۶۷ هجری قمری بود. او قبل از قیام امام حسین(ع) از شیعیان معروف کوفه بود و وقتی که مسلم بن عقیل، فرستاده امام حسین(ع) به کوفه رفت، در منزل مختار اقامت کرد.[۱۱] مختار پس از ورود مسلم بن عقیل به کوفه، با او همکاری می‌کرد، ولی همزمان با گرفتاری و شهادت مسلم، توسط عُبیدالله بن زیاد دستگیر و زندانی شد. او پس از حادثه عاشورا با وساطت عبدالله بن عمر (شوهر خواهرش) نزد یزید، از زندان آزاد گردید و چون در آن ایام عبدالله بن زبیر در مکه قیام کرده و خود را خلیفه مسلمانان معرفی می‌کرد، مختار رهسپار مکه شد و به همکاری با عبدالله بن زبیر پرداخت.[۱۲]
ورود مختار به کوفه همزمان با شکوفایی قیام توابین بود. وی با تبلیغات گسترده به کوفیان می‌گفت: جنبش توابین فاقد سازماندهی نظامی است و لذا نمی‌تواند موفق و کارآمد باشد.[۱۳] قیام توابین با کشته شدن سران نهضت، درهم شکست و شعله انقلاب برای مدتی به خاموشی گرایید؛ ولی طولی نکشید که با ظهور مختار قیامی دیگر شروع شد که حکومت عراق را به دست گرفت. مختار یکی از چهره‌های سیاسی و پرنفوذی بود که با شعار خونخواهیِ امام حسین(ع) قیام کرد.[۱۴]
قیام زید بن علی
از قیام‌های دیگری که ریشه در نهضت امام حسین داشت و یک قیام شیعی بود، قیام زید بن علی بود که در سال ۱۲۰ هجری قمری به‌وقوع پیوست.[۱۵] قیام زید بن علی را از سنخ نهضت امام حسین(ع) می‌دانند.[۱۶] گفته شده قیام او با اجازه و موافقت امام صادق(ع) بوده است.[۱۷]
زید بن علی بن الحسین، فرزند امام چهارم شیعیان، علیه حاکم وقت یعنی هشام بن عبدالملک، دست به قیام مسلحانه زد. قیام زید، یکی از بزرگترین قیام‌ها علیه حکومت اموی بود که در سال ۱۲۱ق، به منظور امر به معروف و نهی از منکر، و نیز گرفتن انتقام شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست. این قیام توانست ضربه‌ای مهلک به بدنه حکومت خاندان اموی وارد کند.[۱۸] هزاران نفر از شیعیان کوفه، مدائن، واسط، موصل و حتی خراسان با زید بیعت کردند.[۱۹] گفته شده یکی از اهداف قیام زید، تشکیل حکومت بود.[۲۰]
زید بن علی در اوائل ماه صفر سال ۱۲۱ به شهادت رسید. زید پس از مقاومت بسیار و زخم‌های فراوان شهید شد؛ جسدش را پس از دفن بیرون آورده، سرش را جدا کردند، بدنش را به دار زدند و پیکرش را پس از آن به آتش سوختند.[۲۱] مرحوم مجلسی به هنگام بررسی علت شکست قیام زید بن علی می‌گوید چون قدرت بنی‌امیه منسجم و متمرکز بود زید پیروزی نیافت.[۲۲] جنبش انقلابی زیدبن علی به دلیل اقدامات سریع حاکمیت برای ازبین بردن بحران‌های سیاسی حکومت در «مرحلهٔ برانگیختگی»، از بین رفت.[۲۳]
قیام یحیی بن زید
یکی از مهم‌ترین قیام‌های خونین در دوره پایانی حکومت امویان در خراسان، قیام یحیی بن زید علوی بود. وی که در قیام پدرش حضوری فعال داشته، بعد از شهادت پدر راهی شهرهای عراق و خراسان شد و به مدت سه سال با کوششی خستگی‌ناپذیر در صدد بیداری مردم آن سامان و تشویق آنان به رهایی از ستم امویان برآمد.[۲۴]
در زمان حکومت ولید، یحیی بن زید بن علی در جوزجان خراسان علیه ظلم و ستم خاندان اموی قیام کرد و میان او فرماندار ولید در خراسان سلم بن احوز مازنی‌درگیری پیش آمد که در نتیجه آن، یحیی به شهادت رسید. مازنی سر یحیی را برید و به عنوان هدیه برای ولید فرستاد و بدنش را در خراسان به نمایش گذاشت. بدن یحیی مثل بدن پدرش که سال‌ها آویزان بود، تا زمانی که ابومسلم خراسانی قیام کرد، بر دار بود. ابومسلم پس از این‌که مازنی را کشت، بدن زید را از دار پایین آورد و بر آن نماز گذارد و دفنش کرد. مردم خراسان به مدت هفت روز برای یحیی به عزاداری پرداختند.[۲۵] قیام یحیی هرچند موفق نشد اما تا حدودی به موفقیت رسید و باعث رواج تشیّع در آن منطقه شد.[۲۶]
قیام عباسیان
قیام عباسیان در سال ۱۳۲ق توسط گروهی از شیعیان به رهبری ابومسلم خراسانی آغاز شد. آنان به قصد انتقام از بنی‌امیه که ننگ فاجعه کربلا را در پرونده خویش داشتند، شوریدند و با شعار «الرِّضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله» پا به میدان مبارزه گذاشتند؛ ولی بنی‌العباس (شاخه‌ای از بنی‌هاشم) از غفلت و ناآگاهی مردم در شناختِ مصادیق واقعی اهل‌بیت، احساساتِ به هیجان آمده شیعیان را به نفع خود مصادره کردند؛ ولی به یقین مؤثّرترین عامل پیروزی آنان در قلع و قمع کردن بنی‌امیّه، همان شعار خونخواهی امام حسین(ع) و شرح مظلومیت خاندان امام بوده است. آنان با انتخاب این شعار، آتش خشم مردم را بر ضد بنی‌امیّه برافروختند و سرانجام حکومت بنی‌امیه را برچیدند.[۲۷]
مطالعه بیشتر
- شخصیت و قیام زید بن علی (علیه‌السلام)؛ سید ابوفاضل رضوی.
- ماهیت قیام مختار؛ سید ابوفاضل رضوی.
منابع
- ↑ ابراهیمی، حسن، تاریخ اسلام، (ترجمه)، ج۱، ص۳۵۱، تهران، شرکت انتشارات و مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.
- ↑ ابوالقاسم، پاینده، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پایبنده، ج۱، ص۳۵۱، تهران، اسماعیلیان، تهران، ۱۳۶۲ش.
- ↑ خربوطلی، تاریخ العراق، ص۱۲۳، به نقل از تاریخ سیاسی اسلام، ص۳۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۷.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۰۰–۱۰۱، بیروت، دارالمعرفه، بیروت؛ تاریخ طبری، ج۵،
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۶۸.
- ↑ بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ بهرامیان، علی، «توابین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۶ و ۲۳۷ و ۲۳۸.
- ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۴۴۱، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- ↑ پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳۹.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۷۳.
- ↑ همان، ج۵، ص۴۹۱.
- ↑ مرآة العقول، به نقل از منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۳۳۳. تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.
- ↑ پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۷.
- ↑ حسینی، کیمیا، و محمد بادنج، «بررسی قیام زید بن علی بن الحسین»، پژواک جامعه، سال اول، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، شماره ۱، ص۵.
- ↑ رهدار احمد، تشیع پساکربلایی، پگاه حوزه، شماره ۲۴۹، ص۶.
- ↑ کاظمی، محمدحسین، «قیام زید بن علی و یحیی بن زید و اسباب شکست و تأثیرات آن در مبارزات ضد اموی»، تاریخ نو، شماره ۱۲، پاییز ۱۳۹۴ش.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، ج۳، ص۵۹۹. تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶.
- ↑ مرآة العقول، به نقل از منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۱، ص۳۳۳. تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹ش.
- ↑ بارانی، محمدرضا، و هدی شعبان پور، «تحلیل جامعه شناختی نهادی شدن جنبش زیدبن علی»، تاریخ اسلام و ایران، دوره جدید پاییز ۱۳۹۳ش، شماره ۲۳، ص۶۱.
- ↑ غضنفری کفشگر، محمدرضا، «بررسی زندگی و قیام یحیی بن زید علوی در خراسان در سال ۱۲۵ه.ق (انگیزه‌های قیام او و تناقضات منابع در روایت آن)»، پژوهشنامه تاریخ سال ششم تابستان ۱۳۹۰ش، شماره ۲۳، ص۱۴۹.
- ↑ رهدار، احمد، تشیع پساکربلایی، پگاه حوزه، شماره ۲۴۹، ص۶.
- ↑ افلاکیان، مجید، مهدی پیشوایی، «عوامل مؤثر ورود و گسترش تشیّع امامی در بیهق (سبزوار) از آغاز تا حمله مغول»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال هشتم، شماره اول، بهار ۱۳۹۰ش، ص ۳۹ تا ۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، ص۶۸۶.