شهادت یا وفات حضرت معصومه

سؤال

آیا حضرت معصومه(س) با شهادت از دنیا رفته‌اند یا به مرگ طبیعی؟

درگاه‌ها

حضرت معصومه(س) بعد از آمدن به ایران، در ساوه دچار مریضی می‌شوند. برخی محققین آن را ناشی از غم و اندوه مصائب، و برخی دیگر ناشی از خوردن سم بیان می‌کنند. در نتیجه این گزارشات، هر دو قول شهادت و مرگ طبیعی برای ایشان، در منابع منعکس شده است.

سفر به ایران

حضرت معصومه(س) در سال ۲۰۱هـ، یکسال پس از ورود برادرش حضرت رضا(ع) به ایران، به همراه یک قافله که متشکل از علویان و برادران امام رضا(ع) بودند، برای دیدار با حضرت رهسپار ایران گردید.

وفات حضرت معصومه

اقوال علما و محققین درباره نحوه وفات حضرت معصومه(س) به این شرح می‌باشد:

• محمد محمدی اشتهاردی می‌گوید: «بعضی علت بیماری آن حضرت را چنین نوشته‌اند: مردم ساوه در آن عصر از دشمنان سرسخت خاندان نبوت بودند، از این رو وقتی که موکب حضرت معصومه و همراهانش به ساوه رسید به آن حمله کردند و جنگ سختی درگرفت برادران و برادرزادگان حضرت معصومه در این جنگ به شهادت رسیدند حضرت معصومه همچون عمه‌اش زینب(س) وقتی که بدن‌های پاره‌پاره آنها را که ۲۳ تن بودند دید به شدت غمگین گشته و بر اثر آن بیمار شد و سپس روانه قم گردید، و در قم بیماری او ادامه یافت و پس از ۱۶ یا ۱۷ روز رحلت کرد.»اشتهاردی در پاورقی کتاب خود، این مطلب را به کتاب «ریاض الانساب-ص۱۵۰» ارجاع می‌دهند. کتاب «ریاض الانساب و مجمع الاعقاب و معروف به بحرالانساب فی نسب سادات سعادت آیات» تألیف میرزا محمد شیرازی مشهور به ملک الکتاب (۱۲۶۴–۱۳۳۱هـ) می‌باشد. نسخه خطی این کتاب در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
• سید محسن امین به نقل از کتاب معتبر «تاریخ قم» می‌نویسد: «فلما وصلت إلی ساوة مرضت فسالت کم بینها وبین قم. قالوا عشرة فراسخ فقالت احملونی إلیها فحملوها إلی قم… وکانت فی داره سبعة عشر یوما ثم توفیت رضی الله عنهما.» هنگامی که حضرت معصومه(س) به ساوه می‌رسند، مریض می‌گردند و سپس دستور می‌دهند که ایشان را به قم ببرند، و بعد از گشت ۱۷ روز، در خانه موسی به خزرج اشعری، دار فانی را وداع می‌گویند. بنابراین مرحوم قمی، هیچ اشاره ای به کشته شدن اهالی کاروان نکرده و فوت حضرت معصومه(س) را ناشی از غم این مصیبت بیان نمی‌کند.کتاب «تاریخ قم» نوشتهٔ حسن بن محمد القمی، در قرن چهار هجری قمری نوشته شده است و علامه مجلسی و محدث قمی و بزرگان از علما به آن اعتماد کرده‌اند.

شهادت حضرت معصومه

نحوه شهادت حضرت معصومه(س) در کلمات محققین به این نحو بیان گردیده:

• سیدجعفر مرتضی می‌نویسد؛ «فإن شرطة المأمون قد قتلوا «هارون بن موسی» أخا الرضا… فأرسل المأمون إلی هذه القافلة فقتل و شرد کل من فیها، وجرحوا هارون المذکور، ثم هجموا علیه وهو یتناول الطعام فقتلوه. وأما زعیمة القافلة السیدة فاطمة بنت موسی(ع) فیقال إنها هی الأخری قد دس إلیها السم فی ساوة، ولهذا لم تلبث إلا أیاماً قلیلة واستشهدت.» پس از آنکه حضرت معصومه و همراهان ایشان به ساوه رسیدند، مأمون، سربازان خود را فرستاد و تمام اهل کاروان را تارومار کرده و به قتل رسانید. و هارون بن موسی برادر امام رضا(ع) را نیز مجروح و سپس به قتل رساندند. آنگاه که حضرت فاطمه معصومه(س) در ساوه بودند، ایشان را نیز با نیرنگ مسموم می‌کنند و بعد گذشت چند روز، به فیض شهادت نائل می‌گردند.سید جعفر مرتضی این مطالب را به نقل از کتاب قیام سادات علوی می‌نویسد.
• محمد محمدی اشتهاردی می‌نویسد: «در روایت دیگر آمده هارون بن موسی بن جعفر(ع) همراه ۲۳ نفر از بستگانش که یکی از آنها خواهرش حضرت معصومه(س) بود در یک کاروانی وارد ساوه شدند. دشمنان اهل بیت(ع) به هارون که در حال غذا خوردن بود حمله کردند و او را به شهادت رساندند و افراد دیگر کاروان را مجروح و پراکنده‌ساختند. نقل شده در غذای حضرت معصومه(ع) زهر ریختند و آن بانوی گرامی مسموم گشته و بستری شد و طولی نکشید که در قم به شهادت رسید. مطابق نقل بعضی مسموم نمودن آن حضرت توسط زنی در ساوه انجام شد.»اشتهاردی این مطلب را از سید جعفر مرتضی و کتاب «وسیلة المعصومین-ص۶۸» اخذ کرده است. کتاب «وسیلة المعصومیة» تألیف میرزا ابوطالب بیوک آقا واعظ حسینی تبریزی می‌باشد که از منابع معتبر و دسته اول بوده و نویسنده نیز از محققین متاخر محسوب می‌گردد. میرزا طالب، تاریخ وفات حضرت معصومه(س) را از کتاب «نزهة الأبرار فی نسب أولاد الأئمة الأطهار» اثر سید موسی الموسوی البرزنجی الشافعی المدنی اخذ کرده است. کتاب نزهة الابرار در هیچ جایی معرفی نشده و مؤلف آن نیز مجهول است.