تشبیه امامان(ع) به هفت خوشه گندم

سؤال

در روایتی گفته شده مراد از دانه گندم در آیه ۲۶۱ سوره بقره، حضرت فاطمه(س) و منظور از هفت خوشه گندم، هفت فرزند او هستند که هفتمین آنها قائم است. آیا این روایت از نظر سند صحیح است؟ از امام حسین(ع) تا امام مهدی(عج) ده نفر هستند؛ پس چگونه در این روایت هفت نفر دانسته شده‌اند؟

تشبیه امامان(ع) به هفت خوشه گندم مضمون روایتی در تفسیر عیّاشی است که از امام صادق(ع) نقل شده و آن را از نظر سند مرسل و ضعیف شمرده‌اند. راویانِ این روایت به جز راوی اصلی آن حذف شده‌اند؛ بنابراین به آن اعتماد نکرده‌اند.

حدیث تشبیه امامان به هفت خوشه

اطلاعات حدیث
به نقل از	امام صادق(ع)
راویان
راوی اصلی	مُفَضَّل بن محمد جُعْفی
سند
اعتبار سند	ضعیف (مرسل)
منابع شیعه	تفسیر عیاشی
توضیحات	بخشی از محتوای حدیث با اعتقادات مسلم شیعه ناسازگار دانسته شده است.

بر اساس این روایت، مراد از بذر گندم در آیه ۲۶۱ سوره بقره، حضرت فاطمه(س) و منظور از هفت خوشه گندم، هفت فرزند او هستند که نخستین آنها امام حسین(ع) و هفتمین آنها قائم است.

این حدیث را افزون بر سند، از نظر محتوا نیز دارای اشکال شمرده‌اند؛ زیرا با مبانی غیرقابل انکار شیعه در تضاد است. شیعیان معتقدند شمار امامان(ع) از امام حسین(ع) به بعد، ده نفر هستند با اینکه این روایت به هفت نفر اشاره کرده است.

متن و ترجمه

«عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ﴿كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ‌﴾ قَالَ: الْحَبَّةُ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ السَّبْعُ السَّنَابِلُ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِهَا سَابِعُهُمْ قَائِمُهُمْ، قُلْتُ: الْحَسَنُ قَالَ: إِنَّ الْحَسَنَ إِمَامٌ مِنَ اللَّهِ مُفْتَرَضٌ طَاعَتُهُ وَ لَکِنْ لَیْسَ مِنَ السَّنَابِلِ السَّبْعَةِ أَوَّلُهُمْ اَلْحُسَیْنُ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ، فَقُلْتُ: قَوْلُهُ ﴿فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ‌﴾ قَالَ: یُولِدُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ فِی اَلْکُوفَةِ مِائَةً مِنْ صُلْبِهِ وَ لَیْسَ ذَاکَ إِلاَّ هَؤُلاَءِ السَّبْعَةُ‌»

« مُفَضَّل بن محمد جُعْفی می‌گوید: از امام صادق(ع) تفسیر آیه ﴿کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ‌﴾ را پرسیدم. امام فرمود: «حبه (دانه)، فاطمه است و هفت سنبل هفت فرزند او هستند که هفتمینشان قائم آنها است».

پرسیدم: امام حسن(ع) هم از آنها است؟ فرمود: «امام حسن امامی از سوی خدا است که طاعتش واجب است؛ ولی از هفت سنبل نیست؛ بلکه اول آنها امام حسین(ع) و آخرشان قائم آنها است».

پرسیدم: تفسیر ﴿فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ‌﴾ چیست؟ فرمود: «مردی از آنها در کوفه متولد می‌شود که از صلبش صد نفر بیاید و این نیست مگر از این هفت نفر». »

بررسی سند

حدیث تشبیه امامان(ع) به هفت خوشه گندم، در کتاب تفسیر عیاشی از مُفَضَّل بن محمد جُعْفی و او از امام صادق(ع) نقل کرده است. دیگر کتاب‌ها مانند تفسیر برهان، نورالثقلین، کنز الدقایق و بحار الانوار همین روایت را از عیاشی نقل کرده‌اند.

تفسیر عیاشی

مقالهٔ اصلی: تفسیر عیاشی (کتاب)

تفسیر عیاشی از تفسیرهای کهن شیعه و متعلق به عصر غیبت صغری است، که ابو نصر محمد بن مسعود عیّاشی آن را تألیف کرده است. در تفسیر عیاشی، اسناد احادیث ذکر نشده و همه روایات آن مرسل است. روایات این کتاب را هنگامی معتبر دانسته‌اند که با سلسه‌سند معتبر در دیگر کتاب‌های روایی ذکر شده باشد. محمد عیاشی حدیث تشبیه امامان(ع) به هفت خوشه گندم را مانند دیگر روایات این کتاب، با حذف راویان آورده و تنها راوی اصلی آن را ذکر کرده است؛ در دیگر کتاب‌های روایی نیز، سلسله‌سندی برای این روایت ذکر نشده است؛ از این رو، این حدیث را از نظر سند نامعتبر دانسته‌اند.

درباره مفضل بن محمد جعفی راوی این روایت نیز، اختلاف‌نظر است. به گفته سید ابوالقاسم خویی فقیه و رجال‌شناس شیعه، برخی به حدیث او اعتنا نکرده‌اند؛ بنابراین اشکال دومی نیز به سند روایت وارد شده است.

بررسی محتوا

بر اساس روایت تشبیه امامان(ع) به هفت خوشه گندم، مراد از بذر گندم در آیه ۲۶۱ سوره بقره، حضرت فاطمه(س) و منظور از هفت خوشه گندم، هفت فرزند او هستند که نخستین آنها امام حسین(ع) و هفتمین آنها قائم است. در این روایت گفته شده اگر چه امام حسن(ع) امام است و اطاعت از او واجب است ولی یکی از هفت‌ خوشه نیست. همچنین بر اساس این روایت، یکی از هفت فرزند فاطمه(س) در کوفه به دنیا می‌آید و صد نفر از صُلب او متولد خواهند شد.

این حدیث به جز مرسل بودن و ضعیف بودن سند آن، از نظر محتوایی نیز رد شده است؛ زیرا با مبانی غیرقابل انکار شیعه در تضاد است. شیعیان معتقدند شمار امامان(ع) از امام حسین(ع) به بعد، ده نفر هستند با اینکه این روایت به هفت نفر اشاره کرده است. همچنین گفته شده ظاهر آیه قرآن درباره انفاق است و با امامت ارتباطی ندارد؛ بنابراین تفسیر ذکر شده در حدیث را با ظاهر قرآن ناسازگار شمرده‌اند؛ زیرا قرآن کریم می‌فرماید: ﴿مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في‏ سَبيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في‏ كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ؛ كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏كنند، همانند بذرى هستند كه هفت خوشه بروياند؛ كه در هر خوشه، يكصد دانه باشد؛ و خداوند آن را براى هر كس بخواهد (و شايستگى داشته باشد)، دو يا چند برابر مى‏كند؛ و خدا (از نظر قدرت و رحمت،) وسيع، و (به همه چيز) داناست﴾‏

سیاق این آیات از این جهت كه همه در باره انفاق است، و مضامین آنها به یكدیگر ارتباط دارد این را مى‌فهماند كه همه یك باره نازل شده، و این آیات مؤمنین را تحریك و تشویق به انفاق در راه خدا می‌كند، و نخست براى زیاد شدن و بركت مالى كه انفاق مى‌كنند مثلى مى‌زند، كه یك درهم آن هفتصد درهم مى‌شود، و چه بسا كه خدا بیشترش هم مى‌كند، و سپس براى انفاق ریایى و غیر خدایى مثلى مى‌آورد تا بفهماند كه چنین انفاقى بركت و بهره‌اى ندارد، و در مرحله سوم مسلمانان را از انفاق با منت و اذیت نهى مى‌كند، زیرا كه منت و اذیت اثر آن را خنثى مى‌كند، و اجر عظیمش را حبط نموده و از بین مى‌برد سپس دستور مى‌دهد كه از مال پاكیزه خود انفاق كنند، نه اینكه از جهت بخل و تنگ نظرى هر مال ناپاك و دور انداختنى را در راه خدا بدهند، و آن گاه موردى را كه باید مال در آن مورد انفاق شود ذكر مى‌كند كه عبارت است از فقرایى كه در راه خدا از هستى ساقط شده‌اند، و در آخر اجر عظیمى كه این انفاق نزد خداى تعالى دارد بیان مى‌كند.

برخی از عالمان شیعه تلاش کرده‌اند محتوای حدیث را اصلاح کنند؛ برخی از این تلاش‌ها چنین است:

• شروع هفت نفر از امام صادق(ع): شیخ حر عاملی معتقد است این روایت به هفت نفر از دوازده امام اشاره کرده و تعداد امامان را منحصر در هفت نفر نکرده است. همچنین احتمال داده هفت امامِ مورد نظر در روایت، از امام صادق(ع) شروع شده است، که در این صورت به امام مهدی(ع) ختم خواهد شد. دلیل او این است که متکلم، خودِ امام صادق(ع) است. این احتمال مورد نقد قرار گرفته، زیرا در روایت تصریح شده نفر اول از هفت نفر، امام حسین(ع) است.
• اشاره به هفت نام مشترک در امامان(ع): برخی گفته‌اند نام امامان از هفت نام تشکیل یافته و مراد از حدیث هفت نام از امامان است، نه تعداد امامان. هفت نام چنین‌اند: علی (امام اول، چهارم، هشتم و دهم)؛ حسن (امام دوم و یازدهم) حسین (امام سوم)؛ محمد (امام پنجم و نهم)؛ جعفر (امام ششم)؛ موسی (امام هفتم)؛ قائم (امام دوازدهم). این گفته مورد نقد قرار گرفته است؛ زیرا نام امام دوازدهم قائم نیست بلکه قائم لقب او است. نام امام دوازدهم «محمد» است؛ بنابراین تعداد نام امامان شش نام است نه هفت نام.

• مراد از هفت کثرت است:‌ برخی احتمال داده‌اند منظور از هفت کثرت است؛ چراکه عرب گاهی از کلمه هفت، زیادتر از هفت را اراده کرده و منظورش منحصر کردن در هفت نیست. این احتمال مورد نقد قرار گرفته است؛ زیرا استعمال عدد هفت برای بیشتر از هفت جایی است که عدد مورد نظر مشخص نباشد؛ با اینکه تعداد امامان (دوازده) در روایات مشخص شده است.