تسبیح

سؤال
تسبیح خداوند و حقیقت آن چیست؟

تسبیح خداوند به معنای دور بودن او از هرگونه عیب و نقص است. خداوند در آیات متعددی بندگانش را به تسبیح خود فرا می‌خواند و تسبیح خداوند، از پرکاربردترین مفاهیم در قرآن است. بر اساس آیات قرآن همه موجودات عالم مشغول تسبیح خداوند هستند. مفسران مصادیق مختلفی برای تسبیح خداوند، نام برده‌اند: ذکرهای خاص و نام‌های خداوند، نماز، حمد و ستایش خداوند به صورت زبانی و قلبی و مهم‌تر از همه، تنزیه خداوند از هر عیب و نقص، و باور و ایمان قلبی به آن.

معنا و مفهوم تسبیح

تسبيح، پاک دانستن خداوند، از همه كاستى‌ها و ناشايستگى‌ها است.[۱] برخی استفاده‌های قرآنی، نشان از معنای سلبی تسبیح دارد؛ تسبیح از شرک، تسبیح از اینکه فرزندی بگیرد، تسبیح از اینکه به وعده‌اش عمل نکند.[۲] در قرآن، تسبیح خداوند، عبادت شمرده شده[۳] و همراه با ذکر [۴] و حمد آمده است.[۵]

در تفاوت حمد و ستایش با تسبیح گفته‌اند که حمد و ثنا، ستايش خدا در برابر صفات كمالى و ثبوتى او است، اما تسبيح، پيراسته ساختن او از معايب است و توصيف خدا با هر صفات سلبى، تسبيح و تنزيه وى مى‌باشد.[۶]

مفسران مصادیق و معانی زیادی برای تسبیح ذکر کرده‌اند: نمازهای پنچ‌گانه، مطلق نماز، و مطلق حمد كه با يادآورى و حمد قلبى باشد و يا گفتن ذکر سبحان الله و الحمدللَّه و ... . برخی نیز تسبیح را تنها در اذکار خاص معنا کرده‌اند.[۷]

مفسران تسبيح‌گوى حقيقى را كسى می‌دانند كه باور كرده خداوند در ذات، صفات و افعال، هيچ گونه كاستى ندارد و عظمت اين معنا را درک نموده است. بنابر اين، كسى كه حتى در دل، بر مقدّرات الهى اعتراض دارد، نمى‌تواند در گفتن ذكر تسبيح، صادق باشد.[۸]

امر به تسبیح خداوند در قرآن

هفت سوره از قرآن، با تسبیح خداوند شروع شده و به مسبحات مشهور هستند. در قرآن به مومنان[۹] و در موارد متعددی به پیامبر(ص)[۱۰] سفارش به تسبیح خداوند شده است.

زمان‌های مختلفی برای انجام تسبیح توصیه شده است:

  • ﴿وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا؛ و هر بامداد و شبانگاه تسبيحش گوييد.(احزاب:۴۲)
  • ﴿وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ؛ در ستايش پروردگارت پيش از برآمدن آفتاب و پيش از غروب آن تسبيح گوى.(ق:۳۹)
  • زمانی که به زکریا نوید تولد یحیی را داد امر به تسبیح خداوند کرد.[۱۱]

فضیلت تسبیح

در قرآن پس از اینکه به پیامبر گفته می‌شود خدا را تسبیح گوید نتیجه آن را می‌گوید که ﴿لَعَلَّكَ تَرْضَىٰ؛ باشد كه خشنود گردى.(طه:۱۳۰) مفسران گفته‌اند هركس خدا را در دنيا خشنود كند، خدا او را در آخرت خشنود می‌كند.[۱۲] و فضیلت این تسبیح را خشنودی از سوی خداوند به بنده می‌دانند.[۱۳]

امام صادق(ع) می‌فرماید عظمت ثواب دعا و تسبيحى را كه بنده ميان خود و خودش انجام مى‌دهد، جز خدا كسى نمى‌داند.[۱۴]

تسبیح همه موجودات عالم

آیات مختلف قرآن، از تسبیح و حمد موجودات عالم سخن گفته‌ است. بر اساس آیات قرآن، تمامی موجودات عالم[۱۵] و آسمان‌های هفتگانه مشغول تسبیح خداوند هستند.[۱۶] و کسانی که نزد خداوند هستند[۱۷]( فرشتگان و مقربان) و هرچه در آسمان و زمین وجود دارد[۱۸] مشغول سجده و عبادت هستند. در قرآن از تسبیح فرشتگان[۱۹] کوه‌ها و پرندگان[۲۰] و رعد[۲۱] سخن گفته شده است.

معنای تسبیح موجودات عالم

اینکه تسبیح همه موجودات عالم چه معنا دارد میان مفسران اختلاف است. برخی می‌گویند همه اشیا و موجودات عالم ذی‌شعور هستند و به راستی ذکر و تسبیح می‌گویند. ملاصدرا فیلسوف بزرگ اسلامی قائل به چنین نظری است و می‌گوید همه همه موجودات به اندازه رتبه خودشان، سهمی از شعور و علم را دارند.[۲۲] اما عده‌ای این تسبیح را تکوینی می‌دانند و برای همه موجودات شعور قائل نیستند.[۲۳] به این معنا که تسبیح همان خضوع تكوينى هر موجودى در برابر اراده الهى است و سراسر هستى در برابر اراده و مشيت خداوند، خاضع بوده و در پذيرش وجود و پيروى از قوانينى كه خداوند براى آنها تعيين نموده است، تسليم مى‌باشند. تسبیح در اینجا، فعلی تکوینی، فطری و واکنش هستی در مقابل جلال الهی است.[۲۴]

تسبیح در ادب فارسی

ابوالخیر:

با یاد وصال تو به بتخانه شدم تسبیح بتان زمزمه ذکر تو بود[۲۵]

مولوی اعتقاد بر ذی شعور بودن و تسبیح همه موجودات دارد:

جمله ذرات عالم در نهان با تو مى گويند روزان و شبان
ما سميعيم و بصيريم و خوشيم با شما نا محرمان ما خامشيم

[۲۶]

سعدی:

هر گل و برگی که هست، یاد خدا می‌کند***بلبل و قمری چه خواند، یاد خداوندگار

[۲۷]

منابع

  1. نهج الذكر، محمدی ری‌شهری، محمد، ج۱، ص۴۳۹
  2. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ص۵۹۱۵
  3. آیه ۲۰۶ سوره اعراف
  4. آیه ۴۲ سوره احزاب
  5. آیه ۱۳۰ سوره طه و ۳۹ سوره ق و آیه ۴۸ سوره طور
  6. منشور جاويد، سبحانى، شیخ جعفر، ج۱، ص۹۷
  7. تفسير نمونه، مکارم شیرازی، ج۱۳، ص: ۳۳۸
  8. نهج الذكر، محمدی ری‌شهری، محمد، ج۱، ص۴۳۷
  9. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام :0 وارد نشده‌است
  10. آیه ۱۳۰ سوره طه و آیه ۳۹ و ۴۰ سوره ق، آیه ۴۸ و ۴۹ سوره طور. آیه ۲۶ سوره انسان، آیه ۹۶ سوره واقعه، آیه ۱ سوره اعلی، آیه ۹۸ سوره حجر
  11. سوره آل عمران، آیه ۴۱.
  12. ترجمه تفسير كاشف، مغنیه، ج۱۵، ص: ۴۱۵
  13. روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، ج۱۳، ص: ۱۹۸
  14. نهج الذكر، محمدی ری‌شهری، محمد، ج۱، ص۴۶۵
  15. آیه ۴۴ سوره اسراء
  16. آیه ۴۴ سوره اسراء
  17. آیه ۲۰۶ سوره اعراف
  18. آیه ۴۱ سوره نور
  19. آیه ۳۰ سوره بقره
  20. آیه ۷۹ سوره انبیاء
  21. آیه ۱۳ سوره رعد
  22. منشور جاويد، سبحانى، شیخ جعفر، ج۱، ص۱۰۴
  23. معارف قرآن، مصباح یزدی، محمد تقی، ج۱، ص۲۶۲
  24. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ص۵۹۱۵
  25. ابوسعید ابوالخیر، رباعی شمارهٔ ۲۶۹.
  26. مثنوی، به نقل از منشور جاويد، سبحانى، شیخ جعفر، ج۱، ص۱۰۴
  27. سعدی، دیوان اشعار، ملحقات و مفردات