ولایت تکوینی امام
ولایت تکوینی امام به چه معناست و آیا باور به ولایت تکوینی امامان با اصل توحید افعالی در تضاد نیست؟
ولایت در اصل به معنای کنار هم قرار گرفتن و اتصال دو شیء است به گونه ای که فاصله ای میان آن‌ها نباشد. ولایت مربوط به معصومین در کتاب و سنت چهار معنی دارد: ولاء محبت یا قرابت که به معنای محبت داشتن نسبت به معصومین است، ولاء امامت و مرجعیت دینی، ولاء زعامت و رهبری جامعه و ولاء تصرف یا ولایت تکوینی.
توحید افعالی به معنای این است که خداوند در مقام فاعلیت و تأثیر هیچ گونه شریکی ندارد و همه موجودات در انجام افعال محتاج به او هستند. معصومین نیز از این امر مستثنی نیستند اما خداوند به آن‌ها اذن تصرف و ولایت تامّه اعطاء کرده است.
معنای ولایت
معنای اصلی کلمه «ولایت» کنار هم قرار گرفتن دو شیء و اتصال آن‌ها به گونه ای است که میان آن‌ها فاصله ای نباشد؛ مثلاً اگر زید و بکر کنار یک دیگر نشسته باشند و به یک دیگر اتصال داشته باشند، گفته می‌شود «جلس زیدٌ و یلیه بکرٌ». لذا این کلمه به معنای اتصال و قرب است. به همین مناسبت برای نزدیک‌های مادی و معنوی، دوستی و امور دیگر به کار گرفته می‌شود.[۱]
انواع ولاء یا ولایت در مورد معصومین(ع)
در کتاب و سنت چهار مورد استعمال برای ولایت مربوط به معصومین(ع) وجود دارد:[۲]
۱. ولاء محبت یا ولاء قرابت
به معنای این است که اهل بیت(ع) ذوی القربای حضرت محمد(ص) هستند و از مردم خواسته شده است که محبت به ایشان را داشته باشند. این خواسته در قرآن و روایات شیعه و سنی وارد شده است.[۳]
۲. ولاء امامت
مقصود از ولاء امامت مقام مرجعیت دینی اهل بیت(ع) می‌باشد. کسانی که دین را می‌پذیرند باید دستورات دین را از ایشان بیاموزند و اعمال و رفتارشان را با ایشان منطبق نمایند؛ لذا تمام سخنان و افعال اهل بیت(ع) برای تابعین مکتب ایشان حجت و قابل استناد است.[۴]
آیه ﴿لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا؛ یقیناً برای شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوی نیکویی است برای کسی که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد؛ و خدا را بسیار یاد می‌کند.﴾(احزاب:۲۱)، اشاره به این مطلب درباره رسول اکرم(ص) دارد.[۵] و از روایت «انّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ: کِتابَ اللِّٰهِ وَ عِترَتی اَهلَ بَیتی ما اِن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلّوا اَبَدًا وَ اِنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّیٰ یِردا عَلَیَّ الحَوضَ؛ من در میان شما دو چیز گرانبها به یادگار می‌گذارم: کتاب خدا و عترت من، اهل بیتم. تا زمانی که به این دو چنگ بزنید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.»، استفاده می‌شود بعد از رسول اکرم(ص) این مقام به اهل بیت(ع) ایشان رسید.[۶]
۳. ولاء زعامت
ولاء زعامت به معنای ولایت و رهبری جامعه است. در زمان رسول خدا(ص) این ولایت متعلق به ایشان بوده است و بعد از ایشان طبق ادله زیادی به اهل بیت(ع) ایشان رسیده است. آیه ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ؛ ای اهل ایمان! از خدا اطاعت کنید و [نیز] از پیامبر و صاحبان امر خودتان [که امامان از اهل بیت اند و چون پیامبر دارای مقام عصمت می‌باشند] اطاعت کنید.﴾(نساء:۵۹)، یکی از ادله ای است که گویای این مطلب است.[۷]
۴. ولاء تصرف (ولایت تکوینی)
ولایت دو طرف دارد؛ یک طرف ولیّ و طرف دیگر مُولَّی علیه است. ولاء تصرف یا ولایت تکوینی به معنای این است که ولیّ تسلط کامل بر تمام شئون مولّی علیه دارد. در این نوع ولایت تحقق و هستی مولّی علیه با اراده ولیّ حاصل می‌شود؛ مثل رابطه ای که میان نفس انسان و اعمال آن همانند سخن گفتن، دیدن و … وجود دارد که تحقق افعال نفس انسان با اراده آن صورت می‌گیرد.[۸] این نوع ولایت بالاترین مرتبه ولایت است.[۹]
نسبت ولایت تکوینی امام با توحید افعالی
معنای توحید افعالی
توحید افعالی به معنای این است که هر واقعه و فعلی در عالم به وقوع می‌پیوندد، با اراده خداوند واقع می‌شود. توحید افعالی تمام افعال و وقایع را شامل می‌شود و هیچ فعلی از آن مستثنی نیست. وقوع هر امری چه در حدوث و چه در بقاء و ادامه یافتن، محتاج به اراده الهی است؛ لذا قوام تمام اشیاء عالم در حدوث و دوام به خدا است.[۱۰] انسان و سایر موجودات عالم نه تنها در ذات استقلال ندارند و نسبت به خداوند فقر ذاتی دارند، در مقام فاعلیت و تأثیر نیز استقلال ندارند؛ یعنی انسان علاوه بر ذات و هستی خود فاعلیت و تأثیر خود را نیز از خداوند دارد؛ بنابراین همان طور که خداوند در ذات شریک ندارد، در فاعلیت و مؤثر بودن نیز شریک ندارد.[۱۱]
عدم تنافی ولایت تکوینی امام با توحید افعالی
تمام موجودات در مقام ذات و در مقام فعل نیازمند به خداوند هستند.[۱۲][۱۳] لذا ولایت تکوینی بالذات و به نحو استقلالی منحصراً متعلق به خداوند است و هیچ موجودی به نحو استقلالی چنین قدرتی ندارد.[۱۴][۱۵] خداوند این ولایت را به ائمه معصومین به نحو کامل اعطاء کرده است و ایشان به اذن خدا بر عالم ولایت تکوینی دارند و می‌توانند تصرف داشته باشند.[۱۶]
پانویس
- ↑ جوادی آملی، شمیم ولایت، 36.
- ↑ مطهری، ولاءها و ولایت ها، 47.
- ↑ مطهری، ولاءها و ولایت ها، 48.
- ↑ مطهری، ولاءها و ولایت ها، 60 و 61.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 17: 242.
- ↑ مطهری، ولاءها و ولایت ها، 62 و 63.
- ↑ مطهری، ولاءها و ولایت ها، 66 و 67.
- ↑ جوادی آملی، ادب فنای مقربان، 3: 17.
- ↑ مطهری، ولاءها و ولایت ها، 75.
- ↑ خرازی، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، 1: 53 و 54.
- ↑ مطهری، جهان بینی توحیدی، 39-40.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، 8: 223.
- ↑ مطهری، جهان بینی توحیدی، 39-40.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 18: 22.
- ↑ حائری یزدی، جستار‌های فلسفی، 339.
- ↑ طباطبایی، مجموعه رسائل (طباطبائی) (رساله‌ای دربارهٔ توحید)، 1: 82.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۸). شمیم ولایت. به کوشش سید محمود صادقی. قم: موسسه اسراء.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۹). ادب فنای مقربان. قم: مؤسسه اسراء.
- مطهری، مرتضی (۱۴۰۲). ولاءها و ولایت ها. تهران: صدرا.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. به کوشش محمدرضا آشتیانی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- خرازی، محسن (۱۴۲۳). بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
- مطهری، مرتضی (۱۴۰۲). جهان بینی توحیدی. تهران: صدرا.
- طباطبایی، محمد حسین (۱۳۵۲). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- حائری یزدی، مهدی (۱۳۸۴). جستار‌های فلسفی. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
- طباطبایی، محمدحسین (۱۳۸۷). مجموعه رسائل (طباطبائی) (رساله‌ای دربارهٔ توحید). قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۸). تسنیم. قم: مؤسسه اسراء.