ناسخ و منسوخ نشانه حکمت الهی

سؤال

آیا آیات ناسخ و منسوخ در قرآن نشانه نقص تدریجی دین نیست؟

ناسخ و منسوخ در قرآن به این معناست که برخی احکام و دستورات الهی در طول زمان و با توجه به شرایط و مقتضیات جامعه، توسط آیات دیگر جایگزین شده‌اند. این تغییرات نشانه نقص دین نیست، بلکه بیانگر حکمت الهی و تناسب شریعت با نیازهای متغیر بشریت است.

تدریج در تشریع؛ تکامل دین؛ اهداف حکیمانه در کنار هدف اصلی؛ علم الهی و مصلحت‌اندیشی؛ از جمله حکمت‌های ناسخ و منسوخ در قرآن است.

چرایی ناسخ و منسوخ

نسخ آیات نشان‌دهنده حکمت، انعطاف و پویایی شریعت اسلامی است که توانسته در شرایط مختلف، بهترین راه‌کارها را ارائه دهد. این مسئله بر کمال دین اسلام و تطبیق‌پذیری آن با نیازهای بشر دلالت دارد.

تدریج در تشریع

قرآن به تدریج و متناسب با ظرفیت مردم نازل شد: ﴿وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِنَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً؛ قرآنی بخش بخش نازل کردیم تا آن را به آرامی بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم.﴾(اسراء:۱۰۶) تغییر برخی احکام، لازمه تدریجی بودن تشریع است که در هر مقطعی حکمی لازم است و با آمدن آن، حکم قبلی برداشته می‌شود.

تکامل دین، نه نقص آن

ناسخ و منسوخ نشان‌دهنده تکامل و پویایی دین است، نه نقص آن. خداوند احکام را متناسب با رشد جامعه اسلامی اصلاح کرده است. نسخ و تغییر برنامه‌های تربیتی در مقاطع مختلف زمانی و مکانی، قسمتی از مراحل تکامل است. این تغییر، مثل تغییرات قوانین بشری، به خاطر جهل، شک، پشیمانی یا رشد علمی قانون‌گذار نیست، بلکه به خاطر تربیت، اصلاح و تکامل جامعه است که مرحله به مرحله صورت می‌گیرد؛ هم‌چون پزشک که در هر مرحله نسخه‌ای برای بیمار خود ارائه می‌کند و مرحله بعدی معالجه را پی‌گیری می‌کند.

اهداف حکیمانه در کنار هدف اصلی

تغییر برخی دستورات به معنای نقض هدف اصلی شریعت نیست، بلکه نشان‌دهنده اهداف عمیق‌تر الهی است. به عنوان نمونه تغییر قبله از بیت‌المقدس به کعبه دو هدف عمده داشت:

• آزمون ایمان مؤمنان، بررسی میزان اطاعت و انعطاف‌پذیری مسلمانان در برابر دستورات الهی. قرآن پیروی از رسول خدا را که امتحانی است برای مؤمنان، یکی از حکمت‌های تغییر قبله دانسته است: ﴿وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَه الَّتی کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبیرَه إِلاَّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضیعَ إیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ؛ و قبله‌ای را که [چندی‏] بر آن بودی، مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می‌کند، از آن کس که از عقیده خود برمی‌گردد بازشناسیم؛ و البتّه [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت [شان‏] کرده، سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند، زیرا خدا [نسبت‏] به مردم دلسوز و مهربان است.﴾(بقره:۱۴۳)
• استقلال امت اسلامی، ایجاد هویت مستقل برای امت اسلام با نشانه‌ای متمایز که کعبه باشد.

نسخ و تغییرات نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری شریعت و توجه به مصلحت‌های زمانی و مکانی است. گاهی حکمی از طرف خداوند تشریع می‌شود و هدف از آن امتحان یا اتمام حجت است، در این موارد نسخ هیچ گونه اشکالی ندارد. هر دو حکم در جای خود دارای حکمت و مصلحت هستند.

علم الهی و مصلحت‌اندیشی

خداوند از ابتدا می‌دانست که برخی احکام موقت هستند و در آینده نسخ می‌شوند. این موضوع نشان‌دهنده علم بی‌نظیر الهی و برنامه‌ریزی دقیق برای هدایت بشر است. گاهی حکمی براساس مصلحتی تشریع می‌شود که از اول حکم آن در علم خداوند موقت بود و پس از تمام شدن آن مدت، نسخ آن اعلان شده است.

جستارهای وابسته

• شرایط و اقسام نسخ
• دلایل مخالفان نسخ احکام

منابع

• معرفت، محمدهادی (۱۳۸۷). التفسیر الأثری الجامع. قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.
• رضایی اصفهانی، محمدعلی (۱۳۸۷). تفسیر قرآن مهر. قم: پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
• جعفری، یعقوب (۱۳۷۶). تفسیر کوثر. قم: هجرت.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
• ثقفی تهرانی، محمد (۱۳۹۸). روان جاوید در تفسیر قرآن مجید. تهران: برهان.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر (۱۳۸۳). فرهنگ قرآن. قم: بوستان کتاب.
• خوئی، ابو القاسم (۱۴۱۰). محاضرات. قم: دار الهادی للمطبوعات.