ناسخ و منسوخ نشانه حکمت الهی
 | این مقاله هماکنون به دست Fabbasi در حال ویرایش است. |
آیا آیات ناسخ و منسوخ در قرآن نشانه نقص تدریجی دین نیست؟
ناسخ و منسوخ در قرآن به این معناست که برخی احکام و دستورات الهی در طول زمان و با توجه به شرایط و مقتضیات جامعه، توسط آیات دیگر جایگزین شده‌اند. این تغییرات نشانه نقص دین نیست، بلکه بیانگر حکمت الهی و تناسب شریعت با نیازهای متغیر بشریت است.
تدریج در تشریع؛ تکامل دین؛ هدف واحد و حکیمانه؛ علم الهی و مصلحت‌اندیشی؛ از جمله حکمت‌های ناسخ و منسوخ در قرآن است.
چرایی ناسخ و منسوخ
نسخ آیات نشان‌دهنده حکمت، انعطاف و پویایی شریعت اسلامی است که توانسته در شرایط مختلف، بهترین راه‌کارها را ارائه دهد. این مسئله بر کمال دین اسلام و تطبیق‌پذیری آن با نیازهای بشر دلالت دارد.
تدریج در تشریع
قرآن به تدریج و متناسب با ظرفیت مردم نازل شد: ﴿وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِنَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلاً؛ قرآني بخش بخش نازل كرديم تا آن را به آرامي بر مردم بخواني و آن را به تدريج نازل كرديم.﴾(اسراء:۱۰۶) تغییر برخی احکام، لازمه تدریجی بودن تشریع است که در هر مقطعی حکمی لازم است و با آمدن آن، حکم قبلی برداشته می‌شود. [۱]
تکامل دین، نه نقص آن
ناسخ و منسوخ نشان‌دهنده تکامل و پویایی دین است، نه نقص آن. خداوند احکام را متناسب با رشد جامعه اسلامی اصلاح کرده است. نسخ و تغيير برنامههاى تربيتى در مقاطع مختلف زمانى و مكانى، برنامه تازه و عجيبى نيست؛ بلكه قسمتى از مراحل تكامل است.[۲] اين تغيير، مثل تغييرات قوانين بشرى، به خاطر جهل، شك، پشيمانى و یا رشد علمى قانونگذار نيست، بلكه به خاطر تربيت، اصلاح و تكامل جامعه است كه مرحله به مرحله صورت مىگيرد؛ همچون پزشك كه در هر مرحله نسخهاى براى بيمار خود ارائه مىكند و مرحله بعدى معالجه را پىگيرى مىكند.[۳]
هدف واحد و حکیمانه
تغییر برخی دستورات به معنای نقض هدف اصلی شریعت نیست، بلکه نشان‌دهنده اهداف عمیق‌تر الهی است. به عنوان نمونه تغییر قبله از بیت‌المقدس به کعبه دو هدف عمده داشت:
- آزمون ایمان مؤمنان، بررسی میزان اطاعت و انعطاف‌پذیری مسلمانان در برابر فرمان الهی.[۴] قرآن پیروی از رسول خدا را که امتحانی است برای مومنان، یکی از حکمت‌های تغییر قبله دانسته است: ﴿وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَه الَّتي كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبيرَه إِلاَّ عَلَى الَّذينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضيعَ إيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ؛ و قبلهاى را كه [چندى] بر آن بودى، مقرر نكرديم جز براى آنكه كسى را كه از پيامبر پيروى مىكند، از آن كس كه از عقيده خود برمىگردد بازشناسيم؛ و البتّه [اين كار] جز بر كسانى كه خدا هدايت [شان] كرده، سخت گران بود؛ و خدا بر آن نبود كه ايمان شما را ضايع گرداند، زيرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است.﴾(بقره:۱۴۳)
- استقلال امت اسلامی، ایجاد هویت مستقل برای امت اسلام با نشانه‌ای متمایز که کعبه باشد.[۵] [۶]
نسخ و تغییرات نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری شریعت و توجه به مصلحت‌های زمانی و مکانی است. گاهی حکمی از طرف خداوند تشریع می‌شود و هدف از آن امتحان یا اتمام حجت است، در این موارد نسخ هیچ گونه اشکالی ندارد. هر دو حکم در جای خود دارای حکمت و مصلحت هستند.[۷]
علم الهی و مصلحت‌اندیشی
خداوند از ابتدا می‌دانست که برخی احکام موقت هستند و در آینده نسخ می‌شوند. این موضوع نشان‌دهنده علم بی‌نظیر الهی و برنامه‌ریزی دقیق برای هدایت بشر است. گاهی حکمی براساس مصلحتی تشریع می‌شود که از اول حکم آن در علم خداوند موقت بود و پس از تمام شدن آن مدت، نسخ آن اعلان شده است.[۷]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ معرفت، محمدهادى، التفسير الأثري الجامع، قم، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۱۱۰.
- ↑ رضايى اصفهانى، محمدعلى، تفسير قرآن مهر، قم، پژوهشهاى تفسير و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴.
- ↑ رضايى اصفهانى، محمدعلى، تفسير قرآن مهر، قم، پژوهشهاى تفسير و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۱۱، ص۳۲۷.
- ↑ هاشمى رفسنجانى، اكبر، فرهنگ قرآن، قم، بوستان كتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۲۹۴.
- ↑ جعفرى، يعقوب، تفسير كوثر، قم، موسسه انتشارات هجرت، چاپ اول، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۸۰.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ خویی، ابوالقاسم، محاضرات، قم، ناشر دارالهادی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۰ه، ج۵، ص۳۲۸.