پیش نویس:سید قطب

سؤال

لطفاً بفرمایید سید قطب چه تفکری داشت و چه جریان‌هایی از افکار سید قطب تأثیر پذیرفته‌اند؟

درگاه‌ها

سید ابراهیم حسین شاذلی قطب، معروف به سید قطب متفکر مصری است که علیه فرهنگ غربی و دولت‌های دست نشانده آن، جریان جهاد و تکفیر را ایجاد کرد. او برای این هدف تألیفات متعددی از خود بر جای گذاشته است. سید قطب فرهنگ حاکم بر جهان امروز را جاهلیت مدرن تلقی کرده و می‌گوید اسلام فقط در عقیده خلاصه نمی‌شود، بلکه باید مردم را از حکومت‌های ساخته دست بشر با جهاد نجات داد. البته این نظریه سید قطب مشکلی ندارد، اما جریان‌های تکفیری مانند القاعده و داعش و حزب تحریر و امثال آن که امروز برای مسلمانان دردسر ایجاد کرده‌اند، به برخی سخنان سید قطب که عبارت از جهاد و تکفیر است تمسک می‌کنند و خود را متأثر از او می‌دانند.

تفکر سیر قطب

سید ابراهیم حسین شاذلی قطب، معروف به سید قطب (در گذشته ۱۹۶۶/۱۳۴۵ش) متفکر مصری است که در آثار خود روی موضوعات جاهلیت قرن بیستم، حاکمیت الله، وظیفه مسلمین در قبال فرهنگ غرب و حکومت‌های دست نشانده غربی، دعوت دستگاه حاکمه به تطبیق سازمان‌های حکومتی خود با موازین اسلامی و قرآنی و دعوت امت اسلامی به جهاد و مبارزه با آنان و مسایل دیگری از این قبیل زیاد تکیه کرده است که پافشاری بر روی همین مسایل منجر به اعدام ایشان گردید.

این دانشمند اسلامی در جای جای آثار خویش، بیش از همه روی موضوع جهاد پافشاری نموده و آنرا، راه برون رفت جامعه از وضع نابسامان کنونی و ابزار تبدیل جامعه جاهلی به جامعه اسلامی دانسته است. او در این رهگذر، برای جهاد اهداف دیگری نیز برمی‌شمارد که نشان از دقت نظر این متفکر و نظریه‌پرداز دینی به مقوله جهاد دارد. اهم اهداف جهاد از منظر وی را می‌توان ذیل تفسیر آیه ۷۷ سوره نساء چنین برشمرد: رهایی از محاصره قید و بندها، در امان ماندن از فتنه‌ها و آشوب‌ها، حمایت از شریعت، برافراشتن پرچم عقیده در زمین، ایجاد وحشت در دشمنان، آماده‌سازی جامعه برای پذیرش اسلام بدون هیچ گونه مانعی. از نظر سید قطب هرگاه اهداف ذکر شده، تحقق یابد، جهاد مورد نظر اسلام، محقق شده است.

از دیدگاه ایشان هدف از جهاد نجات فطرت از لابلای انبوه ابرهای تیره و پیروز ساختن آن بر تیرگی‌هاست. او ذیل آیه ﴿وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَه وَ یکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یعْمَلُونَ بَصیرٌ﴾(انفال:۳۹) تمام اهداف یاد شده را در یک هدف کلی خلاصه نموده و می‌گوید: هدف از جهاد، استقرار الوهیت خداوند یگانه و ربوبیت او بر همه جهانیان است.

سید قطب، جهاد را تنها راه دفاع از عقیده می‌داند، به گونه‌ای که عقاید از فتنه‌ها و آشوب‌ها حفظ شود و پرچم عقیده در زمین در اهتزاز بماند و این هدف جز با عقب نشاندن دشمنان به دست نمی‌آید.

از دیدگاه او اسلام فقط در عقیده خلاصه نمی‌شود؛ بلکه، اسلام همانند تمام ادیان الهی به منظور حاکمیت الله و آزادسازی و خارج کردن انسان‌ها از عبادت بندگان و باطل کردن الوهیت غیر خدایی قیام و تلاش کرده است. وی سازمان‌ها و حکومت‌هایی را که بر اساس حاکمیت بشر برای بشر بنا شده است هدف قرار داده، بر آزادی انسان، اختیار عقیده و مردود دانستن هر گونه فشارهای سیاسی پافشاری کرده و می‌افزاید: دین فراتر از عقیده است و بر سیستمی اطلاق می‌شود که بر زندگی حاکمیت دارد.

از دیدگاه او اسلام واقعی فقط وِرد و ذکر نیست، بلکه اسلام، یک عقیده، طرز فکر انقلابی در تمام شئوون زندگی و نهضت آزادی‌بخشی است که نخست دل افراد و سپس اجتماعات بشری را از قید و بند زورمندان آزاد می‌سازد؛ لذا اگر ظلم و ستم در جایی برقرار است و کسی به فریاد مظلومین نمی‌رسد، باید در وجود داشتن اسلام در آن محیط شک کرد. روی همین جهت ایشان عصر کنونی را جاهلیت مدرن که بدتر و تاریک تر از جاهلیت زمان پیامبر(ص) است خواند و گفت اسلام بیش از دو جامعه نمی‌شناسد، یکی جامعه اسلامی که عقیده و عبادت، شریعت، احکام و اخلاق اسلامی به تمام معنی در آن تحقق یافته است. دوم جامعه جاهلی که عبودیت را در بینش اعتقادی، شعایر تعبدی و قانون‌گذاری به خدا منحصر نکرده است.

مستمسک گروه‌های افراطی در سخنان سید قطب

سخنان سید قطب اشکالی ندارد؛ اما در ادامه مسئله‌ای را طرح کرد که سندی شد برای به وجود آمدن گروه‌های تندرو و افراطی و آن این بود که: هرکس به این جاهلیت راضی باشد او هم متصف به جاهلیت زمان پیامبر(ص) است و راه برون رفت از این جهالت و بازگشت به حکومت الله در زمین، «جهاد» است که راه‌های نامساعد به سمت ترقی اسلامی را هموار می‌نماید و به مسلمانان و جامعه اسلامی عزت و افتخار می‌بخشد بنابراین بر مسلمانان واجب است هرگز از جهاد غفلت نکنند.

از دیدگاه او حل همه مشکلات در گرو رجوع به شریعت و عمل به فرامین الهی و شرط اساسی تحقق آن حکومت الهی است که تا آن به وجود نیاید هرچند مسلمانان به فرایض عمل کنند آنها در جامعه جاهلیت به سر می‌برند و نمی‌توانند خود را مسلمان بدانند؛ زیرا فقه اسلامی و اجتهاد فقط در سایه حکومت اسلامی قابلیت اجرا پیدا کرده و مشروعیت می‌یابد و حکومت از طریق جهاد به دست می‌آید. بنابراین، کسب قدرت و سلطه سیاسی از اهم تکالیف مسلمانان محسوب می‌شود؛ زیرا شکل‌گیری جامعه اسلامی و ادامه حیات آن برای رویارویی با جامعه جاهلی بدون به دست آوردن قدرت کافی میسر نیست. این قدرت باید در همه سطوح باشد: قدرت اعتقاد و تصور، قدرت آماده‌سازی و حفظ جامعه و همچنین قدرت فیزیکی در حد نیاز، حداقل برای حفظ خود در برابر یورش جامعه جاهلی.

تفاوت جریان سید قطب با جریان وهابیت

بدون شک تفسیر و بازخوانی اندیشه‌های جهادی سید قطب از عوامل مؤثر در تهییج و تحکیم احساسات اسلام گرایانه بوده و بر اساس اندیشه‌ها و تحول‌بخشی وی در اخوان المسلمین، تأثیرپذیری از اندیشه‌های او که از رهبران شاخه انقلابی اخوان المسلمین و جریان سلفیه جهادی مصر بود، صورت گرفت و در ایدئولوژی جنبش‌ها و گروه‌های اسلام‌گرای جهادی و سلفی اثر نهاد و مفهوم‌های «جاهلیت جهان»، «حاکمیت الله» و «جهانی‌بودن اسلام» با «تکفیر»، «انقلاب» و «خشونت» پیوندی ناگسستنی خورد و گروه‌های تکفیری و اسلام‌گرای زیادی در گذشته و حال از جریان سلفیه جهادی نشأت گرفته که همه به نظریه‌پردازی‌های دانشمندان مصری به ویژه اندیشه‌های سید قطب در کتاب «معالم فی الطریق» و دیگر آثارش بر می‌گردد و مبنای فکری هریکی از این گروه‌ها که هدفی جز قیام علیه حاکمان ظالم نداشتند، تفسیری بر گرفته از اندیشه‌های سید قطب است.

در عصر حاضر حتی جریان القاعده و داعش و … ادعای پیروی از سید قطب را دارند، در حالی که در دیدگاه جریان سلفیان جهادی خصوصا سید قطب و دیگر رهبران آن عامه مسلمانان و علمای مذاهب مختلف به علت اختلاف عقاید مورد حمله و کشتار قرار نمی‌گرفت و تکفیر نمی‌شدند و تمام حملات متوجه دشمنان خارجی و حاکمان دست نشانده داخلی آنان بوده است. این اساسی‌ترین فرق سلفیه جهادی که جریان قطبیه وابسته به آن است، با وهابیت می‌باشد.

وظیفه عقلای شیعه و سنی است که با تبیین درست آراء امثال سید قطب راه را بر راهزنان طریق، نظیر داعش و … سدّ کنند. کاری که مقام معظم رهبری، محمدعلی گرامی، سید هادی خسرو شاهی و … با ترجمه و مقدمه‌نویسی بر برخی آثار ستودنی سید قطب از قبیل «المستقبل لهذا الدین» و «العداله الاجتماعیه فی الاسلام» انجام داده است. لکن همانطوری که برخی از محققین می‌گویند انحراف در اندیشه سلفی‌گری جهادی مصر که امت را به رجوع به آموزه‌های اسلام (نه به ارتجاع) دعوت می‌کرد، آغاز شد و آن هنگامی بود که سلفیان تکفیری کوشیدند این جریان را به نفع خود مصادره کنند، لذا بعدها سازمان‌هایی مانند القاعده و حزب التحریر و … به جای مبارزه با کافران وارد مبارزه‌های عقیدتی درون دینی شدند.

گروه‌های افراطی متأثر از تفکر سید قطب

گروه‌های جهادی و افراطی در ظاهر به نیت اجرایی کردن فرامین الله در زمین و تحقق حکومت اسلام در سرزمین کفر، در اجرای پروژه‌هایی همچون ترور، مخالفت با حاکمان ظلم و کفر و همین‌طور تکفیر دیگران نقش‌های بارزی ایفا کرده‌اند که مهم‌ترین گروه‌های جهادی متأثر از اندیشه‌های سید قطب عبارت‌اند از:

گروه الجهاد اسلامی مصر

این گروه به رهبری محمد عبدالسلام فرج که ایشان با نگارش کتاب «الفریضه الغائبه» جهاد را فریضه‌ای فراموش شده و آن را بر زن و مرد واجب عینی دانسته و تمام حاکمان اسلامی را به حکم آیه ﴿فمن یحکم بغیر ما انزل الله فاولئک هم الکافرون﴾ کافر معرفی نموده و می‌گوید جهاد علیه دشمنان داخلی یعنی حکّام مسلمان بر دشمنان خارجی یعنی غرب و استکبار جهانی مقدم است و تا مدافعان تفکر غرب را در داخل از بین نبریم، پرداختن به دشمن خارجی بی‌معناست. شکل‌گیری این گروه منجر به کشته شدن انور سادات رئیس‌جمهور وقت مصر، توسط خالد اسلامبولی گردید که خود او به جرم کشتن انقلابی انور سادات در تاریخ ۲۶/۱/۱۳۶۱ش اعدام شد.

گروه «جماعة المسلمین» یا التکفیر و الهجرة

این گروه به رهبری شکری احمد مصطفی تأسیس شده که یک گروه مذهبی ـ سیاسی و زیر مجموعه سلفیه جهادی و انشعاب یافته از اخوان المسلمین حزب کهن مصر است. شکری از احیاء کنندگان تفکر خوارج بوده که تمام عصرهای بعد از پیامبر(ص) را به خاطر عمل نکردن به قوانین الهی عصر جاهلی خواند و از دیدگاه او حکام به دلیل عمل نکردن به دستورات شرع، جوامع اسلامی به سبب راضی بودن شان به حکومت حاکمان و علماء به‌خاطر عدم تکفیر حکّام، کافر هستند.

گروه القاعده

گروه القاعده نیز متأثر از افکار سید قطب است. در جریان اشغال افغانستان توسط شوروی و جهاد این ملت علیه روس‌ها، ابتدا سلفیان جهادی کشورهای عربی به ویژه مصر فرصت خوبی برای ظهور پیدا کردند. در همین راستا در پیشاور دفتر «مکتبه الخدمه» درسال۱۹۸۴م. که بعداً زمینه پیدایش القاعده را فراهم کرد، با همکاری و حمایت مؤثر دولت‌های پاکستان، عربستان و آمریکا، با هدف آموزش و تجهیز مجاهدین عرب، آغاز به کار کرد و اسامه بن‌لادن با آشنا شدن دکتر عبدالله عَزّام (روحانی فلسطینی) رهبر افغان العرب‌ها و حکم جهاد علمای وهابیت و دیو بندیه، راهی افغانستان و در آنجا به‌عنوان معاون عبدالله عزام مشغول به‌کار شد. اما بعد از جهاد ملت افغانستان و شکست شوروی، عبدالله عزام از سوی سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا که یک روز حامی او بود، ترور گردید و افغان العرب‌ها پراکنده شدند و در سال ۱۹۹۴م بار دیگر سلفیان جهادی، دورِهم جمع شدند و اسامه بن‌لادن را به عنوان رهبر خود انتخاب کردند تا القاعده را در مبارزه با آمریکا رهبری نماید.

گروه داعش

با اتفاقات سوریه، گروه داعش از جبهه النصره که زیر مجموعه القاعده بود، خارج شده و گروه تکفیری جدیدی به وجود آمد که مهم‌ترین هدفش را تشکیل حکومت در عراق و شام و مهم‌ترین مخالفانش را شیعیان عراق و شام می‌داند و با دولت سوریه و عراق می‌جنگد. این جریان تکفیری از نظر فکری از طرز فکر سلفیه جهادی و وهابیت تغذیه می‌کند: در اظهار نظرهای جهانی خود را مطیع تفکرات سید قطب می‌داند و از کتاب «معالم فی الطریق» و «تفسیر فی ظلال القرآن» او بهره می‌جویند و در مباحث فقهی تابع فتاوای ابن تیمیه، لجنه الدائمه و تراث فقهی اعتقادی وهابیت می‌باشد و از جهت تسلیحاتی، نظامی، مالی و سیاسی، جهان کفر و غیره برای تکفیری‌ها و از جمله داعش فرقی نمی‌کند.