سؤال

قرآن قدس چه ترجمه‌ای است؟

قرآن قدس کهن‌ترین ترجمه فارسی چاپ شده و موجود از قرآن کریم است. علی رواقی مصحح و ادیب، نسخه خطی قرآن قدس را از گنجینه نسخه‌های خطی آستان قدس یافت و خود اقدام به تصحیح و چاپ آن کرد. محققان، قرآن قدس را مربوط به سال‌های ۲۵۰ تا ۳۵۰ هجری قمری می‌دانند.

قرآن قدس
قرآن قدس
اطلاعات کتاب
تاریخ نگارشاحتمالا قرن سوم و چهارم
موضوعترجمه قرآن
زبانعربی فارسی
به تصحیحعلی رواقی
اطلاعات نشر
ناشربنیاد موقوفات افشار و سخن
محل نشرتهران
تاریخ نشر۱۴۰۲ش

زبان این ترجمه، کهن است و به زبان سیستانی گرایش دارد.

معرفی

قرآن قدس، یکی از متون ارزشمندِ بر جای مانده به زبان فارسی است. این برگردان قرآن کریم، افزون بر فواید دینی از سودمندی‌های فراوان زبانی نیز برخوردار است. تعدادی از واژه‌های به کار رفته در آن، واژه‌های کهنی هستند که می‌توان برای آن‌ها کاربردهای نادری در متون دیگر هم دید. برخی دیگر بی تردید گویشی هستند و در متون دیگر به کار نرفته‌اند.[۱]

گفته شده این ترجمه به احتمال زیاد کهن‌ترین ترجمه کشف شده و چاپ شده فارسی است که به همت یکی از قرآن‌پژوهان معاصر دکتر علی رواقی در دو مجلد در سال ۱۳۶۴ انتشار یافت. این ترجمه همانند ترجمه تفسیر طبری و ۱۴۲ ترجمه کهن مبنای کار فرهنگنامه قرآنی، تحت‌اللفظی است و اندکی آغاز و انجام آن افتادگی دارد. به قرائن و نشانه‌های زبان‌شناسی و سبک‌شناسی مورد قبول اهل فن زمان کتابت این ترجمه در فاصله سال‌های ۲۵۰ تا ۳۵۰ هجری قمری است.[۲]

قرآن قدس برگردانی است کهن از قرآن به زبان فارسی یا به‌طور دقیق‌تر زبانی سیستانی. با توجه به کاربردهای آوایی ویژه‌ای که در این کتاب وجود دارد به نظر می‌رسد که زبان این ترجمه متأثر از گونه بلوچی باشد. واژگان و ساختار صرفی این کتاب چنین نشان می‌دهد که این متن بی گمان در میان نوشته‌های موجود فارسی بیشترین پیوند را با زبان فارسی میانه دارد. شماری از واژه‌های این ترجمه را می‌توان در نوشته‌های پهلوی دید. علی رواقی خود درباره مترجم می‌گوید: «دقت وسواس‌گونه که مترجم این متن در برابرگذاری واژه‌های قرانی دارد شگفت‌انگیز است.»[۳]

زبان قرآن قدس کهن است و فهم آن اگر مددرسانی یادداشت‌ها و تعلیقات توضیحی و لغوی مصحح نبود به آسانی ممکن نبود.[۴] جز چند صفحه اول و آخر قرآن قدس، باقی آن محفوظ است.[۵]

ویژگی

ترجمه قرآن قدس به گونه زبانی سیستان است که آمیخته‌ای از زبان سیستانی و شاید با کاربردهایی از گونه زبانی بلوچی هست.[۶]

قرآن قدس یکی از متون قابل توجه دوره رشد و تکوین زبان فارسی است، زبان آن آمیزه‌ای از فارسی، عربی و عناصر گونه‌ای-گویشی قلمداد می‌شود و از نظر آوایی و صرفی ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. و زبان متن با زبان فارسی میانه ارتباط دارد.[۷] ویژگی‌های زبانی ترجمهٔ قرآن قدس نشان می‌دهد که این متن احتمالاً در محدودهٔ سیستان نوشته شده است. گونهٔ زبانی این متن اختلاف‌های بسیاری با فارسی دَری دارد. در حقیقت این گونهٔ زبانی جز در مواردی همچون تحولات آوایی که خاص منطقه‌ای است که در آنجا به کتابت درآمده‌است، در باقی موارد شباهت بسیار با فارسی میانه دارد.[۸]

مصحح

 
علی رواقی مصحح قرآن قدس

دکتر علی رواقی استاد بازنشستهٔ دانشگاه تهران و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، هشتم آذرماه ۱۳۲۰ در مشهد متولد شد. رواقی از سال ۱۳۴۸ در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران به تدریس متون زبان فارسی شامل شاهنامه، تاریخ بیهقی و آثار ناصرخسرو پرداخت.[۹]

یکی از زمینه‌های پژوهشی که علی رواقی سال‌ها درباره آن به تحقیق و پژوهش پرداخته، ترجمه‌های قرآن کریم است که آن را از سال ۱۳۴۴ش شروع کرده است. تصحیح تفسیر قرآن پاک، ترجمه قرآن موزه پارس، تفسیر بصائر یمینی از کارهای اوست. دکتر رواقی در دوره‌ای به بررسی مجموعه ترجمه‌های قرآن در کتابخانه آستان قدس پرداخت که «قرآن قدس» نخستین اثر از این مجموعه بود که در ۱۳۶۴ در دو جلد منتشر کرد. تصحیح کتاب‌های «برگردانی کهن از قرآن کریم» و «ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید» از دیگر پژوهش‌های وی در این زمینه است.[۱۰]

منابع

  1. راشد محصل، محمدتقی، و محسن صادقی، «نمونه واژه‌های «قرآن قدس» در گویش‌های خراسان جنوبی»، زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، سال سوم، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش، شماره ۴، ص۷۱.
  2. «ترجمه فارسی (قرآن قدس)»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، دوستان و ناهید، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۵۷ و ۵۵۸.
  3. رواقی، علی، «قرآن قدس»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، دوستان و ناهید، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۱۷۰۲.
  4. خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن شناخت، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹ش، ص۲۹۵.
  5. شعبان‌زاده، مریم، و محمود براتی،‌«قرآن قدس و کارکرد وندها»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال اول نیمه دوم ۱۳۸۲ش، شماره ۱، ص۹۸.
  6. رواقی، علی، «سبک‌شناسی ترجمه‌های قرآن»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۱۹ خرداد ۱۳۹۵ش، بازدید: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش.
  7. قاسم‌زاده بهجت، و یوسف محمدنژاد، «تحلیل ویژگی‌های آوایی و صرفی مشترک قرآن قدس با برخی متون کهن و گویش‌های ایرانی نو»، کهن نامه ادب پارسی، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش، سال یازدهم، شماره ۱، ص۲۰۹.
  8. آصفی، نیما، «ملاحظاتی پیرامون قرآن قدس بررسی تطبیقی ویژگی‌های زبانی ترجمهٔ قرآن قدس با فارسی میانه»، زبان و گویش‌های ایرانی، دوره ۲۰، شماره ۴، شماره پیاپی ۸۰، اسفند ۱۴۰۰ش، ص۵۳.
  9. «زادروز علی رواقی (۱۳۲۰)»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، انتشار: ۸ آذر ۱۴۰۱ش، بازدید: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش.
  10. «علی رواقی (تولد 1320، مشهد)، ادیب، مصحح و شاهنامه‌پژوه»، مفاخر ایران اسلامی، انتشار: ۳ آذر ۱۳۹۲ش، بازدید: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش.