علم (عزاداری)
تاریخچه علم عزاداری چیست؟
عَلَم عزاداری، وسیله‌ای است چوبی یا فلزی که در پیشاپیش دسته‌های عزاداری محرم توسط یک فرد یا افرادی حمل می‌شود. به این کار علم‌کِشی یا علم‌گردانی می‌گویند. علمهای محرم در مناطق مختلف ایران متفاوت است. علم‌گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری است که در برخی از مناطق ایران به طوق‌گردانی نیز مشهور است. معمولاً وسایلی مانند پر، شاه‌پر و پارچهٔ مخمل و از این قبیل چیزها به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود.
علمها از گذشته‌های دور در جنگها، پیشاپیش صفوف نظامیان، به حرکت درمی‌آمدند. در ایران، دست‌کم از دوره صفویه به بعد، استفاده از نوعی توغ در مراسم عزاداری به ویژه در ایام محرم معمول بوده است.
معرفی و ویژگی‌ها
عَلَم، پرچم، بیرق یا جریده، وسیله‌ای پرکاربرد در سوگواری‌های مذهبی محرم، که به حمل آن در دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی علم‌گردانی می‌گویند.[۱]
علمها، بیرق‌های پارچه‌ای بلند یا کوتاه با رنگ‌های مختلف هستند که در جلو یا در فاصلهٔ بین دسته‌های سوگوار سینه‌زن یا زنجیرزن حرکت داده می‌شوند. بعضی از آنها پرچم بزرگی به شکل مثلث‌اند که اشعار و عبارات مذهبی روی آنها نوشته شده است. از علمهای مثلثی‌شکل به‌صورت منفرد یا دوبه‌دو، استفاده می‌شود؛ به این معنی که پارچهٔ سه‌گوشهٔ دو علم از نوک تحتانی به یکدیگر دوخته می‌شوند و دو تن آنها را در دو طرف مسیر عبور دسته‌های سوگوار حرکت می‌دهند. هر محله، علم یا علامت مخصوص به خود را دارد که از علمهای دیگر محله‌ها متمایز است و هنگام عزاداری، اهالی محل به دنبال آن به راه می‌افتند. علم مخصوص هر هیئت یا هر محله را که پارچه‌ای سیاه و چهارگوشه است، و روی آن مشخصات هیئت نوشته شده، کتیبه می‌نامند. هریک از دو عرض این علم، دسته‌ای چوبی دارد که دو تن آن را حمل می‌کنند.[۲]
علمهای عاشورایی در مناطق مختلف ایران متفاوت است. علم گردانی از آیین‌های اصلی عزاداری است که البته در برخی از مناطق ایران به طوق گردانی نیز مشهور است. همین دسته‌های عزاداری نمادی از لشکرکشی است. ساخت حجله به یاد حضرت قاسم(ع)، نخل به نشانه تابوت امام حسین(ع) و علمها نشانه‌هایی از پرچم‌های جنگی است که شکوهی به مراسم عزاداری می‌دهند.[۳]
گرایش دسته‌های سوگوار به استفاده از علمها و علامتهای پرتیغه زیاد است. معمولاً وسایلی مانند پر، شاه‌پر و پارچهٔ مخمل و از این قبیل چیزها به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود.[۴] در برخی جاها علمِ مشخص هر یک از دسته‌های عزاداری، بیرق بزرگی بود که در پیشاپیش دسته‌ها کشیده می‌شد و دسته‌ها با رسیدن به هم این بیرقها و علمها آنها را بلند می‌کردند.[۵]
تاریخچه
توغ، میله‌ای که در قدیم بر سر آن منگوله‌ای از دم اسب می‌آویختند و برای تعیین مکان گرد آمدنِ سپاه از آن استفاده می‌کردند. واژه توغ از تغ ترکی جغتایی و آن نیز از اصل چینی تو به معنای درفش گرفته شده است. پادشاهان سلسله هان (۲۰۲ ق م ـ ح ۲۲۰ میلادی) تو را در مراسم تشییع جنازه پیشاپیش تابوت حرکت می‌دادند. در روزگار مغولان کاربرد توغ کاملاً رواج یافت. توغ در آیین شَمَنی مظهر روح محافظ (سولده) و اهتزاز آن به معنای لشکرکشی بود. در حکومت عثمانی، توغ نشانی برای مراتب نظامی و دیوانی بود. آغاز لشکرکشی نیز با برافراشتن تدریجی توغها در فضای کاخ سلطنتی در استانبول همراه بود. در ایران، دست‌کم از دوره صفویه به بعد، استفاده از نوعی توغ در مراسم عزاداری به ویژه در ایام محرم معمول بوده است.[۶]
عَلَم‌ها از گذشته‌های دور در جنگها، پیشاپیش صفوف نظامیان، به حرکت درمی‌آمدند، و به‌هنگام سوگواری برای قربانیان جنگها به‌نشانهٔ اینکه با وجود کشته‌شدن علم‌دار رزمنده، علمها هنوز پابرجا هستند و علم‌داران دیگری آنها را بر دوش می‌گیرند. براساس تصاویر موجود از علمها و گزارشهایی که در منابع از گذشته تاکنون به دست آمده است، می‌توان گفت که آنها در ابتدا، اشکال ساده‌ای داشته، و رفته‌رفته با افزودن آرایه‌ها، بزرگ‌تر و پرنشانه‌تر شده‌اند.[۷]
نخستین عَلَم‌ها چوب خشک‌شدهٔ صنوبر یا درختی کشیده‌قامت و مانند آن بوده است و هنوز نمونه‌های این‌گونه علمها در روستاها، ازجمله روستاهای مناطق اراک و مراغه دیده می‌شود که در مراسم ماه محرم از آنها استفاده می‌شود. تنهٔ درخت یا تنهٔ اصلی علم را طی سال در گوشه‌ای از مسجد یا تکیه نگهداری می‌کنند و در آغاز محرم جامه، پارچه‌ها و دستمال‌های رنگارنگ نذری را بر آن می‌پوشانند. در دورهٔ قاجار، افزون‌بر علمهای هیئتهای سوگواری مردمی، علمهای دولتی هم در عزاداری وجود داشت که در الگوسازی علمهای تجملی مؤثر بود. در زمان ناصرالدین‌شاه، تزیین و حمل علم سلطنتی از اندرون به تکیه همراه با مراسم خاصی صورت می‌گرفت.[۸]
علم حضرت عباس(ع)
عَلَم سبز در مراسم عزاداری‌های محرم، نماد میرعَلَم‌دارِ لشکر امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع) به‌شمار می‌رود. کاشانی‌ها جَریده (علم مخصوصِ محلی) را مظهری از حضرت عباس(ع) می‌انگارند و هریک از ارکان آن را نماد و پاره‌ای از وجود آن حضرت توصیف می‌کنند؛ مثلاً برگهای کشیدهٔ هلالی‌شکل جریده را به جمال حضرت عباس(ع) و برگ بلند عمودی نیزه‌وار وسط آن را به نیزه و علم او، کشکول‌های زیر برگها را به مشک آب و سقایی او، و کشکول را یادگاری از درهم آمیختگی مراسم و شعایر تصوف و تشیع در عصر صفوی دانسته‌اند. همچنین در دسته‌های عزاداری بیرجند، علم سبزپوشی که بزرگ‌تر از علمهای دیگر است، به علم حضرت عباس(ع) مشهور است و مردم برای آن نذر می‌کنند. علامتهای ۳ تیغه تا ۲۳ تیغهٔ دسته‌های عزا را هم که با طاقه‌شال ترمه و پارچه‌های حریر سبز و سیاه و دیگر نشانه‌ها می‌آرایند، مظهر قدرت بازوی علم‌دار اسلام می‌دانند و سنگین‌ترین علامتها را به پهلوانان و جوانان محله می‌سپارند تا حمل کنند.[۹]
در هزاره‌جات افغانستان هر حسینیه دو علم دارد: یک علم بسیار بزرگ و بلند در بیرون و جنب ورودی حسینیه، و یک علم کوچک‌تر در درون حسینیه در خط مرزی صحن زنانه و مردانه. بر سر علم درونی یک پنجهٔ مسین کار گذاشته‌اند که بر روی آن چند آیهٔ قرآن حک شده است. این پنجه را نمادی از علم‌دار کربلا، حضرت ابوالفضل(ع) می‌دانند و در پای آن دعا و حاجت‌خواهی می‌کنند.[۱۰]
حکم شرعی
آیت‌الله مکارم شیرازی گفته‌اند از این‌گونه علامتها که مجسمه حیوانات از قبیل مرغ و خروس و دیگر اشیا و جمادات بر روی آنها نصب شده، اجتناب شود.[۱۱] برخی نیز گفته‌اند در مراسم عزاداری امام حسین(ع) استفاده از عَلَم که تعظیم شعائر محسوب می‌شود به شرط اینکه مشتمل بر مجسّمه ذیروح که حرام است نباشد، اشکال ندارد.[۱۲]
منابع
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ «نشان‌های روی علم و کتل برای چیست؟»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۲.
- ↑ باقی، عمادالدین، «عزاداری»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ کریمی، اصغر، «پرچم»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ منفرد، افسانه، «توغ»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل، ۱۳۹۳ش.
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ باقی، عمادالدین، «علم و علم گردانی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
- ↑ بلوکباشی، علی، «ابوالفضل(ع)»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۶.
- ↑ بلوکباشی، علی، «ابوالفضل(ع)»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، احکام عزاداری، ص۴۷. قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۹۰ش.
- ↑ «فقه عاشورایی ( احکام عزاداری )»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۴، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.