سیره معصومان در ماه رمضان

سؤال

سیرهٔ حضرات معصومین(ع) در ماه رمضان چگونه بود و چه اعمال و آدابی را انجام می‌دادند؟

سیره معصومان در ماه رمضان شامل اعمالی در راستای اصلاح، بهسازی و عمق‌بخشی به رابطهٔ خود و خدا و خود و مردم بوده است. در بعد فردی و ارتباط شخص با خدا سیرهٔ معصومان(ع) بر یافتن حالت عرفانی در مواجه با ماه رمضان، اقامهٔ نمازهای مستحبی، تلاوت قرآن، نیایش‌های مختلف در مواقع زمانی متفاوت، احیای شب‌های قدر، توجه به آداب الهی هنگام افطار، غسل، اعتکاف، توجه به آداب الهی در شب عید فطر و پرداختن به آداب و اعمال روز عید فطر برقرار بوده است.

در بعد اجتماعی و رابطهٔ شخص با مردم سیرهٔ معصومان(ع) بر ایجاد آمادگی روحی در مردم برای ورود به ماه رمضان، سفارش به تلاوت قرآن، کمک به مستمندان، افطاری دادن، توجه بیشتر به زیردستان و گذشتن از خطای آنان و آزادکردن اسیران بوده است.

رابطهٔ خود و خدا (بعد فردی)

قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد فردی و در رابطهٔ آنان با خدا رقم می‌خورده است؛ از جمله این سِیر به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

دگرگونی حال

سید ابن طاووس ‏(درگذشتهٔ ۶۶۴ق) نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهرهٔ پیامبر اکرم(ص) عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت. تغییر حالت رسول الله(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان شدت بیشتری می‌گرفت، به‌گونه‌ای که تمام شب‌ها را به شب زنده‌داری و عبادت سپری می‌کرد. دربارهٔ امام سجاد(ع) هم نقل شده که در ماه رمضان کاملاً غرق در دعا، تسبیح، استغفار و ذکر تکبیر می‌شد.

نمازهای مستحبی و تلاوت قرآن

گرچه به‌جا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یکی از مسائل عادی و روزمره معصومان(ع) بوده، در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‌گرفته است؛ تا آنجا که نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر خوانده می‌شد.

ماه رمضان بهار قرآن خوانده شده است. تلاوت قرآن در این ماه جزو برنامه‌های اصلی پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) بوده است. آنان عنایت‌ خاصی نسبت‌ به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان داشته‌اند و توجه اصحاب خود را نسبت‌ به این عمل جلب می‌کردند. در مورد امام سجاد(ع) نقل شده که چهل بار قرآن را در ماه رمضان ختم می‌کرد.

نیایش

در ماه مبارک رمضان دعاهای مخصوصی از آن معصومان(ع) رسیده است که آنان در موقعیت‌های مختلف در این ماه قرائت می‌کرد‌ه‌اند:

• دعا در وقت دیدن هلال ماه رمضان؛
• دعای پیامبر اکرم(ص) در وقت واردشدن به ماه رمضان؛
• دعای پیغمبر اکرم(ص) در شب اول ماه رمضان؛
• دعای ابوحمزه ثمالی در هر شب ماه رمضان؛
• دعای سحر؛
• دعای اول صحیفهٔ سجادیه؛
• دعای وقت افطار؛
• دعای امام سجاد(ع) در شب‌های نوزدهم و بیست و یکم ماه رمضان؛
• دعاهای پیامبر اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در ماه مبارک رمضان؛
• دعاهای پیامبر اکرم(ص) و امام سجاد(ص) در شب بیست و هفتم ماه رمضان؛
• دعای پیامبر اکرم(ص) در شب آخر ماه رمضان؛
• دعا به هنگام وداع با ماه رمضان.

احیای شب قدر

معصومان(ع) در شب‌های قدر شب زنده‌دار بودند. آنان نه تنها خود به احیاء آن شب می‌پرداختند، بلکه خانواده و فرزندان خود را به انجام آن وامی‌داشتند. روایت‌ شده که رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه رمضان خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و آب به‌صورت آنان می‌پاشید. حضرت فاطمه(س) نیز نمی‌گذاشت کسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود و آنان را با کمی غذا و ایجاد آمادگی از روز، آماده می‌ساخت. آن حضرت(س) می‌فرمود محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند. سالی امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را بردارند و به مسجد پیامبر(ص) ببرند تا از برکات احیای شب قدر محروم نشوند.

آداب افطار

چگونه افطار کردن و با چه افطار کردن از جمله موضوعات مورد توجه در سیرهٔ معصومان بوده است. از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) ادعیه خاصی در وقت افطار نقل شده است؛ امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که در وقت افطار این دعا را می‌خواند: «اللّهُمّ لكَ صُمنا و على رِزقِكَ أفطَرْنا، فَتَقَبَّلْهُ مِنّا، ذَهَبَ الظَّماءُ، و ابتَلَّتِ العُروقُ، و بَقِيَ الأجرُ؛ بار خدايا! براى تو روزه گرفتيم و با روزىِ تو افطار مى‌كنيم ؛ پس آن را از ما بپذير؛ تشنگى رفت و رگ‌ها [دوباره] شاداب شد و پاداش بر جاى ماند». امام علی(ع) در وقت افطار می‌خواند: «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْ [فَتَقَبَّلْهُ‏] مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیم؛ به نام خدا، خدایا، برای تو روزه‏ گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم، خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی».

اینکه معصومان(ع) با چه چیزی افطار می‌کردند در روایات به مواردی اشاره شده است:

• از امام باقر(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با آب و خرما یا آب و رطب افطار می‌کرد.
• همچنین، نقل شده که آن حضرت(ص) اگر شیرینی و حلوا نمی‌یافت‌ که با آن افطار کند، با شکر، که از نی گرفته می‌شد، افطار می‌کرد.
• از امام صادق(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‌کرد و اگر آن را نمی‌یافت‌ با آب ولرم افطار می‌کرد و می‌فرمود که آب ولرم باعث پاکیزگی کبد و معده است و دهان را خوشبو می‌سازد و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‌نماید.
• از امام باقر(ع) نقل شده که حضرت علی(ع) دوست داشت که با شیر افطار کند.

غسل و اعتکاف

پیامبر اکرم(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان هر شب غسل می‌کرد. امام باقر(ع) شب‌های نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می‌کرد. امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل می‌کرد، یک بار در اول شب و بار دیگر در آخر شب.

یکی از مستحبات ماه رمضان اعتکاف است؛ امام صادق(ع) دربارهٔ اعتکاف رسول خدا(ص) چنین نقل کرده که یکبار رسول خدا(ص) در دههٔ اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دههٔ دوم و در رمضان پس از آن در دههٔ سوم اعتکاف کرد. بعد از آن، همیشه در دههٔ آخر رمضان به اعتکاف می‌نشست.

وداع با ماه رمضان

از پیامبر اکرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را چنین نقل شده است: جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند که در جمعهٔ ماه رمضان بر رسول خدا(ص) وارد شدم. هنگامی که چشم او بر من افتاد گفت: ای جابر، این جمعهٔ آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو: «اللهمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهدِ مِنْ صیَامِنَا إیَّاهُ فَاِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنِی مَرحُوماً وَ لَا تَجْعَلْنِی مَحْرُوماً؛ بار خدایا، این را آخرین دوران روزه‌داری ما قرار مده و اگر قرار دهی، پس مرا بخشیده شده بگردان و محرومم قرار مده». هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو (احدی الحسنیین) نائل می‌شود یا آنکه عمر پیدا می‌کند و ماه رمضان بعدی را درک می‌نماید یا آنکه مورد بخشش و رحمت‌ خدا قرار می‌گیرد.

شب و روز عید فطر

فطر از مجموعه روایات استنباط می‌شود که این شب از جایگاه قابل توجهی از نظر دینی برخوردار است و معصومان(ع) آن را به احیاء و شب‌زنده‌داری می‌گذراندند. امام سجاد(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می‌گذارند تا آنگاه که صبح شود.

رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب از خانه خارج می‌شد و هنگام خروج به اطراف آسمان می‌نگریست و می‌گفت که در این روز بر سجاده و حصیر نماز نخوانید، یعنی روی خاک بنشینید و بر آن نماز بخوانید. فقها بنا بر روایات مستحباتی برای این روز ذکر کرده‌اند که از جملهٔ آنها خواندن نماز عید در صحرا، خارج‌شدن امام جماعت با پای برهنه و پیاده و توأم با وقار و ذکر خدا و سجده بر زمین. عید فطر روز دریافت اجر و گرفتن نتیجهٔ امتحان است.

شیخ صدوق نقل کرده که امام حسن(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید که به بازی و خنده مشغول بودند. حضرت رو به یاران خود کرد و گفت: «خدای عزوجل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به‌واسطهٔ اطاعت‌ خویش به‌سوی رضوان الهی پیشی می‌گیرند. پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند و گروهی عقب ماندند و محروم شدند. پس عجب دارم از کسی که خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهی از آن بی‌فیض و محرومند. به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود، هرآینه نیکوکار به عمل نیک خویش و بدکار به عمل بد خود مشغول خواهد شد».

رابطهٔ خود و مردم (بعد اجتماعی)

قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد اجتماعی و در رابطهٔ آنان با مردم رقم می‌خورده است؛ از جمله این سِیر به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

ایجاد آمادگی در مردم برای ماه رمضان

در آستانه ماه رمضان، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه رمضان را به مردم گوشزد می‌کردند و آنان را به استفادهٔ معنوی بیشتر از این ضیافت الهی فرا می‌خواندند. در این زمینه خطبه‌هایی از پیامبر اکرم(ص)، امام علی(ع) و روایاتی از دیگر معصومان(ع) وارد شده است؛ از جمله امام صادق(ع) در آستانهٔ ماه رمضان این‌گونه به فرزندان خویش سفارش می‌کند: «نهایت کوشش خودتان را بکنید که در این ماه روزی‌ها تقسیم می‌شوند و سرآمدن عمرها و اجل‌ها نوشته می‌شود و در آن شبی است که عمل در آن از عمل هزار ماه برتر است». اباصلت می‌گوید که بر امام رضا(ع) در جمعهٔ آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من گفت: «ای اباصلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت و این جمعهٔ آخر ماه است؛ پس در این باقیماندهٔ آن کوتاهی سابق خود را جبران کن... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز و از گناهانت توبه کن تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی».

سفارش به تلاوت قرآن

اهل‌بیت(ع) علاوه بر آنکه خود در تلاوت قرآن مداومت داشتند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‌کردند. آنان گاه نسبت‌ به تلاوت بعضی سوره‌ها در بعضی از شب‌ها ماه رمضان عنایت‌ خاصی از خود نشان می دادند. از جمله وهب از امام صادق(ع) می‌پرسد که در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود نیکو است. حضرت(ع) پاسخ می‌دهد که در سه روز به بالا. نیز امام باقر(ع) فرمود: «لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَان؛ هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است».

از بین سوره‌های قرآن به تلاوت این سوره‌ها سفارش شده است:

• سورهٔ عنکبوت و روم؛ تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ قَرَأَ سُورَة الْعَنْکَبُوتِ وَ الرُّومِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَة ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَهُوَ وَ اللَّهِ یَا ابَا مُحَمَّدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّة وَ لَا أَسْتَثْنِی فِیهِ أَبَداً وَ لَا أَخَافُ أَنْ یَکْتُبَ اللَّهُ عَلَیَ فِی یَمِینِی إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً؛ هر کس سوره‌ٔ عنکبوت و روم را در شب بیست‌ و سوم ماه رمضان بخواند، به خدا سوگند ای ابامحمّد! از بهشتیان است و هرگز هیچ استثنایی هم قائل نمی‌شوم و از آن بیم ندارم که بابت این سخن گناهی بر من نوشته شود؛ زیرا این دو سوره نزد خدا جایگاهی والا دارند».
• سورهٔ قدر در وقت‌ سحر و افطار؛ از امام سجاد(ع) روایت‌ شده است: «مَنْ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ اَلْقَدْرِ عِنْدَ فُطُورِهِ وَ عِنْدَ سُحُورِهِ كَانَ فِيمَا بَيْنَهُمَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ تَعَالَى؛ کسی که سورهٔ قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسی است که در این فاصله در راه خدا به خون خود غلتیده باشد»‏. همین مضمون از امام صادق(ع) نیز روایت‌ شده است. نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کس که در هر شب ماه رمضان هزار بار سورهٔ قدر را بخواند، در شب بیست و سوم عجایبی را درک خواهد کرد. در روایتی دیگر از آن حضرت(ع) اثر آن را در رسیدن انسان به نهایت‌ یقین در امور اختصاصی اهل بیت(ع) قرار داده که به‌واسطهٔ دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‌رسد.
• سورهٔ دخان؛ «قَالَ رَجُلٌ لِأَبِي جَعْفَرٍ (ع) يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ كَيْفَ أَعْرِفُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ تَكُونُ فِي كُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَى شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَيْلُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّكَ نَاظِرٌ إِلَى تَصْدِيقِ الَّذِي سَأَلْتَ عَنْهُ‏؛ شخصى به امام باقر(ع) عرض كرد: اى پسر رسول خدا، چگونه شب قدر را در هر سال بشناسم؟ فرمود: وقتى ماه رمضان فرارسيد، در هر شب  صد  بار سوره‌ٔ دخان بخوان، وقتى شب بيست و سوّم شد به‌تصديق آنچه پرسيدى خواهى نگريست».

کمک به مستمندان

یکی از علل و حکمت‌های روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد و هر کسی به فراخور حال و وسع خود به آنان کمک نماید. ابن‌عباس می‌گوید وقتی که ماه رمضان فرا می‌رسید، هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا(ص) مراجعه می‌کرد حاجتش برآورده می‌شد. از امام سجاد(ع) نقل شده که هر روز ماه رمضان را صدقه می‌داده است.

افطاری‌دادن

این عمل در سیرهٔ معصومان(ع) به‌نحو کاملی مشاهده می‌شود. از امام صادق(ع) روایت شده که هنگامی که حضرت امام سجاد(ع) روزه می‌گرفت دستور می‌داد گوسفندی را سر می‌بریدند و آن را تکه‌تکه می‌کردند و در دیگ می‌ریختند. آن حضرت(ع) وقت غروب به دیگ‌ها سر می‌زد و در حالی که روزه داشت‌ بوی آبگوشت را استشمام می‌کرد. آنگاه می‌فرمود: کاسه‌ها را بیاورید این کاسه را برای فلان‌کس و دیگری را برای بهمان‌کس بکشید و همین‌طور کاسه‌ها را پر می‌کردند تا آبگوشت‌ به اتمام می‌رسید. آنگاه امام(ع) خود با نان و خرما افطار می‌کرد.

توجه بیشتر به زیردستان و گذشتن از خطای آنان و آزادکردن اسیران

از امام صادق(ع) روایت شده که امام سجاد(ع) در ماه رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتکاران خود داشت. در این ماه، هرگاه یکی از آنها مرتکب خطایی می‌شد، او را مورد عقوبت قرار نمی‌داد و تنها گناه او را یادداشت می‌نمود تا آنکه شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید. در آن شب، همهٔ آنان را گرد خود جمع می‌کرد و کاغذهای خطایای آنان را بیرون می‌آورد و بر تک‌تک آنان می‌خواند و آنان به گناه خود اعتراف می‌کردند. پس از آن، در میان ایشان برمی‌خاست و می‌فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن حسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده، همان‌گونه که تو گناهان ما را شمردی و در کتاب تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است. همهٔ اعمال نزد او حاضر است، همان‌گونه که اعمال ما نزد تو حاضر بود و تو بر آن ناظر بودی. پس از ما درگذر همان‌گونه که تو امید عفو و گذشت داری. از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی… ای علی بن حسین، کوچکی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری که به هیچ‌کس ظلم روا نمی‌دارد یادآور و از گناه ما درگذر،...». سپس حضرت، در حالی که گریه و زاری می‌کرد، پی در پی این کلمات را می‌گفت و آنان هم با او هم‌آواز می‌شدند. سپس می‌فرمود: «بار خدایا، تو به ما دستور دادی که از کسانی که به ما ظلمی روا داشتند درگذریم؛ ما به‌خود ظلم کردیم، پس از ما درگذر که تو نسبت‌ به آن سزاوارتری. تو به ما گفتی که هیچ درخواست‌کننده‌ای را از در خانه‌هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست‌ بلند کرده‌ایم و از تو طلب می‌نماییم، پس بر ما منت نه و ما را محروم مساز…». آنگاه رو به آنان می‌کرد و می‌گفت: «من از خطاهای شما گذشتم، آیا شما نیز از من می‌گذرید؟» و آنان در پاسخ می‌گفتند: «از تو گذشتیم ای آقای ما و تو به ما هیچ بدی روا نداشتی». سپس آن حضرت(ع) می‌گفت: «بگویید: بار خدایا، از علی بن حسین درگذر، همان‌گونه که او از ما گذشت و او را از آتش آزاد کن، همان‌طوری که او ما را از بندگی رهانید». آنان آمین می‌گفتند و حضرت(ع) در نهایت می‌فرمود: «بروید که از شما گذشتم و همگی شما را آزاد کردم» و همگی آنان را آزاد می‌کرد.

بنابر نقل برخی از روایات، رسول اکرم(ص) در ماه رمضان تمامی اسیران را آزاد می‌ساخت.