سیره معصومان در ماه رمضان

سؤال

سیرهٔ حضرات معصومین(ع) در ماه رمضان چگونه بود و چه اعمال و آدابی را انجام می‌دادند؟

...

رابطهٔ خود و خدا (بعد فردی)

قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد فردی و در رابطهٔ آنان با خدا رقم می‌خورده است؛ از جمله این سِیر به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

دگرگونی حال

سید ابن طاووس ‏(درگذشتهٔ ۶۶۴ق) نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهرهٔ پیامبر اکرم(ص) عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت. تغییر حالت رسول الله(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان شدت بیشتری می‌گرفت، به‌گونه‌ای که تمام شب‌ها را به شب زنده‌داری و عبادت سپری می‌کرد. دربارهٔ امام سجاد(ع) هم نقل شده که در ماه رمضان کاملاً غرق در دعا، تسبیح، استغفار و ذکر تکبیر می‌شد.

نمازهای مستحبی

گرچه به‌جا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یکی از مسائل عادی و روزمره معصومان(ع) بوده، در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‌گرفته است؛ تا آنجا که نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر خوانده می‌شد.

تلاوت قرآن

ماه رمضان بهار قرآن خوانده شده است. تلاوت قرآن در این ماه جزو برنامه‌های اصلی پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) بوده است. آنان عنایت‌ خاصی نسبت‌ به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان داشته‌اند و توجه اصحاب خود را نسبت‌ به این عمل جلب می‌کردند. در مورد امام سجاد(ع) نقل شده که چهل بار قرآن را در ماه رمضان ختم می‌کرد.

نیایش

در ماه مبارک رمضان دعاهای مخصوصی از آن معصومان(ع) رسیده است که آنان در موقعیت‌های مختلف در این ماه قرائت می‌کرد‌ه‌اند:

• دعا در وقت دیدن هلال ماه رمضان؛
• دعای پیامبر اکرم(ص) در وقت واردشدن به ماه رمضان؛
• دعای پیغمبر اکرم(ص) در شب اول ماه رمضان؛
• دعای ابو حمزه ثمالی در هر شب ماه رمضان؛
• دعای سحر؛
• دعای اول صحیفهٔ سجادیه؛
• دعای وقت افطار؛
• دعای امام سجاد(ع) در شب‌های نوزدهم و بیست و یکم ماه رمضان؛
• دعاهای پیامبر اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در ماه مبارک رمضان؛
• دعاهای پیامبر اکرم(ص) و امام سجاد(ص) در شب بیست و هفتم ماه رمضان؛
• دعای پیامبر اکرم(ص) در شب آخر ماه رمضان؛
• دعا به هنگام وداع با ماه رمضان.

احیای شب قدر

معصومان(ع) در شب‌های قدر شب زنده‌دار بودند. آنان نه تنها خود به احیاء آن شب می‌پرداختند، بلکه خانواده و فرزندان خود را به انجام آن وامی‌داشتند. روایت‌ شده که رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه رمضان خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و آب به‌صورت آنان می‌پاشید. حضرت فاطمه(س) نیز نمی‌گذاشت کسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود و آنان را با کمی غذا و ایجاد آمادگی از روز، آماده می‌ساخت. آن حضرت(س) می‌فرمود محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند. سالی امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را بردارند و به مسجد پیامبر(ص) ببرند تا از برکات احیای شب قدر محروم نشوند.

آداب افطار

چگونه افطار کردن و با چه افطار کردن از جمله موضوعات مورد توجه در سیرهٔ معصومان بوده است. از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) ادعیه خاصی در وقت افطار نقل شده است؛ امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که در وقت افطار این دعا را می‌خواند: «اللّهُمّ لكَ صُمنا و على رِزقِكَ أفطَرْنا، فَتَقَبَّلْهُ مِنّا، ذَهَبَ الظَّماءُ، و ابتَلَّتِ العُروقُ، و بَقِيَ الأجرُ؛ بار خدايا! براى تو روزه گرفتيم و با روزىِ تو افطار مى‌كنيم ؛ پس آن را از ما بپذير؛ تشنگى رفت و رگ‌ها [دوباره] شاداب شد و پاداش بر جاى ماند». امام علی(ع) در وقت افطار می‌خواند: «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْ [فَتَقَبَّلْهُ‏] مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیم؛ به نام خدا، خدایا، برای تو روزه‏ گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم، خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی».

اینکه معصومان(ع) با چه چیزی افطار می‌کردند در روایات به مواردی اشاره شده است:

• از امام باقر(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با آب و خرما یا آب و رطب افطار می‌کرد.
• همچنین، نقل شده که آن حضرت(ص) اگر شیرینی و حلوا نمی‌یافت‌ که با آن افطار کند، با شکر، که از نی گرفته می‌شد، افطار می‌کرد.
• از امام صادق(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‌کرد و اگر آن را نمی‌یافت‌ با آب ولرم افطار می‌کرد و می‌فرمود که آب ولرم باعث پاکیزگی کبد و معده است و دهان را خوشبو می‌سازد و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‌نماید.
• از امام باقر(ع) نقل شده که حضرت علی(ع) دوست داشت که با شیر افطار کند.

غسل

پیامبر اکرم(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان هر شب غسل می‌کرد. امام باقر(ع) شب‌های نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می‌کرد. امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل می‌کرد، یک بار در اول شب و بار دیگر در آخر شب.

اعتکاف

یکی از مستحبات ماه رمضان اعتکاف است؛ امام صادق(ع) دربارهٔ اعتکاف رسول خدا(ص) چنین نقل کرده که یکبار رسول خدا(ص) در دههٔ اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دههٔ دوم و در رمضان پس از آن در دههٔ سوم اعتکاف کرد. بعد از آن، همیشه در دههٔ آخر رمضان به اعتکاف می‌نشست.

وداع با ماه رمضان

از پیامبر اکرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را چنین نقل شده است: جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند که در جمعهٔ ماه رمضان بر رسول خدا(ص) وارد شدم. هنگامی که چشم او بر من افتاد گفت: ای جابر، این جمعهٔ آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو: «اللهمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهدِ مِنْ صیَامِنَا إیَّاهُ فَاِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنِی مَرحُوماً وَ لَا تَجْعَلْنِی مَحْرُوماً؛ بار خدایا، این را آخرین دوران روزه‌داری ما قرار مده و اگر قرار دهی، پس مرا بخشیده شده بگردان و محرومم قرار مده». هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو (احدی الحسنیین) نائل می‌شود یا آنکه عمر پیدا می‌کند و ماه رمضان بعدی را درک می‌نماید یا آنکه مورد بخشش و رحمت‌ خدا قرار می‌گیرد.

شب عید فطر

فطر از مجموعه روایات استنباط می‌شود که این شب از جایگاه قابل توجهی از نظر دینی برخوردار است و معصومان(ع) آن را به احیاء و شب‌زنده‌داری می‌گذراندند. امام سجاد(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می‌گذارند تا آنگاه که صبح شود.

روز عید فطر

رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب از خانه خارج می‌شد و هنگام خروج به اطراف آسمان می‌نگریست و می‌گفت که در این روز بر سجاده و حصیر نماز مخوانید، یعنی روی خاک بنشینید و بر آن نماز بخوانید. فقها بنا بر روایات مستحباتی برای این روز ذکر کرده‌اند که از جملهٔ آنها خواندن نماز عید در صحرا، خارج‌شدن امام جماعت با پای برهنه و پیاده و توأم با وقار و ذکر خدا و سجده بر زمین. روز عید فطر روز دریافت اجر و گرفتن نتیجهٔ امتحان است.

شیخ صدوق (ره) نقل کرده که امام حسن(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید که به بازی و خنده مشغول بودند. حضرت رو به یاران خود کرد و گفت: «خدای عزوجل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به‌واسطهٔ اطاعت‌ خویش به‌سوی رضوان الهی پیشی می‌گیرند. پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند و گروهی عقب ماندند و محروم شدند. پس عجب دارم از کسی که خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهی از آن بی‌فیض و محرومند. به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود، هر آینه نیکوکار به عمل نیک خویش و بدکار به عمل بد خود مشغول خواهد شد».

رابطه خود و مردم (بعد اجتماعی)

ایجاد آمادگی برای ماه رمضان

در آستانه ماه مبارک، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه مبارک رمضان را به مرمدم گوشزد نموده و آنان را به استفاده از این ضیافت الهی فرا می‌خواندند که در این زمینه خطبه‌های بسیار جالب از پیامبر اکرم(ص) و امیر المؤمنین(ع) و روایات تکان دهنده‌ای صادر شده است، که برای نمونه به ذکر دو روایت‌بسنده می‌کنیم: امام صادق(ع) در آستانه ماه مبارک رمضان اینگونه به فرزندان خویش سفارش می‌فرمود: «نهایت کوشش خودتان را بنمایید که در این ماه روزی‌ها تقسیم می‌شوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته می‌شود و در آن شبی است که عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.» ابو صلت می‌گوید: بر حضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «ای ابا صلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت، و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن کوتاهی مورز و سابق خود را جبران کن،... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه کن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی».

سفارش به تلاوت قرآن

اهل بیت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آنکه خود موفق به تلاوت قرآن بودند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‌نمودند، و گاه نسبت‌به تلاوت بعضی سوره‌ها در بعضی از شبها عنایت‌خاصی از خود نشان داده‌اند، توجه عزیزان را به چند روایت که دو نکته ذکر شده را دربردارد جلب می‌نماییم. وهب از امام صادق(ع) می‌پرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا. امام باقر(ع) فرمود: «لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان‏» (۲۳) هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. از بین سوره‌های قرآن به تلاوت این سوره‌ها سفارش شده است.

• سوره عنکبوت و روم: تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «من قرا سوره العنکبوت و الروم فی لیله ثلاث و عشرین فهو و الله یا ابا محمد من اهل الجنه‏» سوگند به خدا کسی که سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معنای اقتضاء است که با وجود شرائطش چنین نتیجه‌ای را بدنبال خواهد داشت.
• سورهٔ قدر در وقت‌ سحر و افطار: از امام زین العابدین(ع) روایت‌ شده است: «من قرا انا انزلناه فی لیله القدر عند فطوره و عند سحوره کان فیما بینهما کالمتشحط بدمه فی سبیل الله‏» کسی که سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسی است که در این فاصله در راه خدا بخون خود غلتیده باشد. همین مضمون نیز از حضرت امام صادق(ع) روایت‌شده است. نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کسی که در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بیست و سوم عجایبی را درک خواهد کرد. و در روایتی دیگر از آن حضرت اثر آن را در رسیدن انسان به سرحد نهایت‌یقین در امور اختصاصی اهل بیت(ع) قرار داده است که به واسطه دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‌رسد.
• سوره دخان: شیخ صدوق روایت کرده است که مردی خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایی کنم؟ حضرت فرمود: «وقتی که ماه رمضان آمد هر شب یکبار سوره دخان را بخوان، وقتی که شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه که می‌خواهی خواهی رسید».

کمک به مستمندان

یکی از علل و حکمتهای روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد، و هر کسی به فراخور حال ووسع خود نسبت‌به آنان کمک نماید. ابن‌عباس می‌گوید: وقتی که ماه رمضان فرا می‌رسید هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا مراجعه می‌کرد حاجتش برآورده می‌شد. راجع به حضرت زین العابدین(ع) نقل است که هر روز ماه رمضان را صدقه می‌داد.

افطاری دادن

این عمل در سیره معصومین(ع) به‌نحو کاملی مشاهده می‌شود. و از امام صادق(ع) روایت است که هنگامی که حضرت امام زین العابدین(ع) روزه می‌گرفت دستور می‌داد گوسفندی را سر می‌بریدند، و آن را تکه‌تکه ساخته و در دیگ می‌ریختند، آن حضرت در وقت غروب به دیگها سر می‌زد و در حالی روزه داشت‌بوی آبگوشت را استشمام می‌نمود، آنگاه می‌فرمود: کاسه‌ها را بیاورید این کاسه را برای فلان کس و دیگری را برای فلان بکشید، و همین‌طور کاسه‌ها را پر می‌کردند تا آبگوشت‌به اتمام می‌رسید، آنگاه خود با نان و خرما افطار می‌کرد.

توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطای آنان

از امام صادق(ع) روایت است که امام زین العابدین(ع) در ماه مبارک رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتکاران خود داشت، و هرگاه یکی از آنها مرتکب خطایی می‌شد او را مورد عقوبت قرار نمی‌داد، و تنها گناه او را یادداشت می‌نمود، تا آنکه که شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید، همه آنان را گرد خود جمع می‌نمود، و کاغذهای خطایای آنان را بیرون می‌آورد و بر تک تک آنان می‌خواند و آنان به گناه خود اعتراف و اقرار می‌نمودند، پس از آن در میان ایشان برمی‌خاست و می‌فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده است همانگونه که تو گناهانمان را شمردی، و در کتاب، تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه که اعمال ما در نزد تو حاضر بود (و تو بر آن ناظر بودی)، پس از ما درگذر همانگونه که تو امید عفو و گذشت داری، از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی… ای علی بن الحسین، کوچکی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری که به هیچ‌کس ظلم روا نمی‌دارد یادآور و از گناه ما درگذر،...» و حضرت در حالی که گریه و زاری می‌کرد مرتب این کلمات را می‌فرمود و آنان هم با وی هم آواز می‌شدند و می‌فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادی که از کسانی که به ما ظلمی روا داشتند درگذریم، ما بخود ظلم کردیم، پس از ما درگذر، که تو نسبت‌به آن سزاوارتری. تو به ما فرمودی که هیچ درخواست کننده‌ای را از در خانه‌هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست‌بلند کرده‌ایم، و از تو طلب می‌نماییم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز… آنگاه رو به آنان می‌نمود و می‌فرمود: من از خطایای شما گذشتم، آیا شما نیز از من می‌گذرید؟ و آنان در پاسخ می‌گفتند: از تو گذشتیم ای آقای ما، و تو به ما هیچ بدی روا نداشتی، پس آن حضرت می‌فرمود بگوئید: بار خدایا: از علی بن الحسین درگذر، همانگونه که او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد آن همانطوری که او ما را از بندگی رهانید، و آنان آمین گفتند، و حضرت فرمود: بروید که از شما گذشتم، و همگی شما را آزاد کردم، و همگی آنان را آزاد می‌فرمود.

آزادی اسیران

بنابر نقل برخی از روایات حضرت رسول اکرم(ص) در ماه رمضان تمامی اسیران را آزاد می‌ساخت. البته این مربوط به حفظ مصالح عمومی اسلام و مسلمین است و تشخیص آن به دست‌حاکم شرعی و ولی امر مسلمین است.