ابلیس و شیطان در قرآن

سؤال

قرآن درباره شیطان چه گفته است؟

شیطان در قرآن اسم عام است و به هر موجود سرکش و متمردی گفته می‌شود و به ابلیس هم شیطان گفته می‌شود چون موجودی سرکش بوده است. قرآن، شیاطین را از جن و انس معرفی می‌کند که سبب وسوسه و گمراهی انسان می‌شوند. در بیشتر آیات قرآن، مقصود از شیطان، ابلیس است. خلق ابلیس و شیاطین برای امتحان و آزمایش بندگان است که انسان‌ها را دعوت به شر و بدی می‌کنند. گاهی شیطان شامل انسان‌های فاسد و نفس اماره و... هم می‌شود..

کاربرد واژه شیطان در قرآن

واژه «شیطان» به صورت مفرد «۷۰» بار و به صورت جمع (شیاطین) «۱۸» بار در قرآن آمده است.

شیطان به هر موجودی سرکش و متمرد اطلاق می‌شود؛ اعم از، انسان، جن یا جنبندگان دیگر. شیطان اسم عام (اسم جنس) است اما ابلیس اسم خاص (علم) است که حضرت آدم(ع) را سجده نکرد و اکنون نیز با لشکر و منسوبین خود انسان‌ها را وسوسه و گمراه می‌کند. لذا در قرآن کلمه شیطان به انسان و جن اطلاق شده است ﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ؛ بدین گونه مابرای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انسانی یا جنی قرار دادیم.﴾(انعام:۱۱۲)

قرآن، سران منافقان را شیاطین می‌نامد. طبق گفته قرآن شیطان دشمن انسان‌ها است. لفظ شيطان به انس نيز گفته مي‌شود. به انسانهاى دور از حق و متمرّد شيطان اطلاق ميشود. گاهی جن و شیطان، مفهوم وسیعی دارند و شامل نفس امّاره قوای واهمه، تخیل نفسانی و لذات دنیوی، ریاسات وهمیه، حشرات موذی و انسان‌های فاسد و… که لشکریان شیطان هستند؛ می‌باشند

تکبر، کافر، ناسپاس، عصیانگر، سرکش، نکوهیده رانده شده، ملعون دشمن انسان همدم بد گمراه‌کننده از اوصاف شیطان و ابلیس در قرآن است. شيطان در میان بشر تنها نيست بلكه اعوان و انصار دارد. در قرآن از ذریه و جنود شیطان سخن به میان آمده است.

به نظر برخى، شيطان همه جا مرادف ابليس است.

جن و شیاطین در قرآن یک موجودات نامرئی هستند و با سرعتی مافوق سرعت نور- که اسمش را سرعت نمیشود گذاشت- میتوانند از نقطهای از عالم به نقطهای دیگر بروند. از قرآن استفاده میشود که شیاطین میخواهند به آن عالم آسمانها نزدیک شوند و از اخبار آنجا آگاه شوند، ولی خدای متعال به وسیله شهابها- که ما نمیدانیم چیست- مانعی قرار داده است که حتی این موجودات هم قادر نیستند خودشان را به آنجا نزدیک کنند.

همه شيطان‌ها جني نيستند. انسان‌هايي شيطان‌صفت، با باطني ابليس‌گونه وجود دارند که در ميان ما زندگي‌ مي‌کنند.

قرآن کریم این‌طور می‌فهماند که شیطان قبل از خلقت انسان در صف ملائکه بود ، بعد از خلقت انسان از صف ملائکه خارج و رجیم شد.

ابلیس

در بسیاری از آیات قرآن، مقصود از شیطان ابلیس است. مطابق آیات قرآن، ابلیس از جن بود جزو مقربان الهی و در رده فرشتگان بود. او فرمان الهی را گردن ننهاد و بر آدم سجده نکرد و از درگاه الهی رانده شد و ملعون و مطرود خداوند قرار گرفت. ابلیس قسم خورده است بندگان خداوند را گمراه کند جز کسانی که از مخلصین هستند.

انسان‌ها شیاطین را نمی‌بینند اما آنها انسان‌ها را می‌بینند. خلقت آنها جزئی از آفرینش است و برای امتحان و آزمایش بندگان وجود دارند. شیطان حتی به رسولان هم القا می‌کند اما خداوند القائات آنان را باطل می‌کند. القائات آنان برای کسانی است که مرضی در دلشان قرار دارد و سنگدل هستند.

شیطان به وسیله زینت دادن اعمال، وسوسه دعوت و وعده فریفتن (تسویل) لغزاندن به فتنه انداختن گمراه کردن القا کردن انسان ها را به شر و بدی می کشاند. شیطان امر به فحشا و منکر می‌کند. و می خواهد بین انسان ها دشمنی و کینه باشد و بندگان را از یاد و ذکر خداوند بازدارد.

بعضى از آیات قرآن دلالت دارند که شیطان لشکریانى دارد که آن‌ها را براى اغواى مردم در خدمت می‌گیرد.

فلسفه آفرینش شیطان

خداوند شیطان را جبراً شیطان (به عنوان موجودى شریر و موذى) نیافرید؛ بلکه شیطان پس از خلقت آن‌قدر عبادت خدا را انجام داد که در زمره فرشتگان قرار گرفت. اما خود شیطان بود که‌ با اختیارات خود از امر الهى‌ تخلف کرد و از سجده ‌بر آدم‌ امتناع ‌نمود و بدین ‌روى، مطرود رحمت الهى‌شد. خداوند انسان را در برابر فریب‌ها و اغواگرى‌هاى شیطان بى‌دفاع نگذاشته، بلکه او را به نیروهاى عقلانى و وحیانى مسلّح نموده است. از یک سو، به وسیله عقل و از سوى دیگر، از طریق وحى از ترفندهاى شیطانى آگاهى پیدا کرده است. یکى از سنّت‌هاى الهى «امتحان» اس؛ به این معنا که اراده خدا بر این تعلّق گرفته که همه بندگانش را به انحاى گوناگون بیازماید. خلقت شیطان هم خود وسیله‌اى براى آزمایش انسان‌هاست. آیات فراوانی دلالت دارند که انسان در برابر شیطان مسلوب‌الاختیار نیست، بلکه شیطان از طرق مختلف انسان را به نافرمانى خدا سوق مى‌دهد.

مطالعه بیشتر

• تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج۱، ص۱۹۱.

• جن و شیطان، علیرضا رجائی تهرانی، ص۲۴.
• جن و شیطان، زین العابدین دست داده، ص۴۶.