جن یا فرشته بودن ابلیس

سؤال

ابلیس فرشته بود یا جن؟

در ماهیت ابلیس که جن یا فرشته بود میان مفسران اختلاف است. عده‌ای از این جهت که در چند جای قرآن ابلیس از فرشتگان استثنا شده است، او را فرشته می‌دانند. اما پاسخ داده شده که این استثنا منقطع است نه متصل که لازم آید ابلیس از فرشتگان باشد. و نیز قرآن به صراحت می‌گوید ابلیس از جن بوده و او از آتش خلق شده در حالی که خلقت فرشتگان این گونه نیست و معصیت نمی‌کنند. اما ابلیس دارای اختیار بود و تمرد کرد.

جن بودن ابلیس

به چند دلیل ابلیس از جنس فرشتگان نبود، بلکه از طایفه جن بوده است:

۱ـ ابلیس دارای اولاد و ذریه است و فرشتگان فرزند ندارند.

۲ـ فرشتگان معصومند، چنان‌که در قرآن نیز تصریح شده است. در حالی که ابلیس چنین نیست.

۳ـ ابلیس از آتش آفریده شده است. اما فرشتگان از نور آفریده شده‌اند.

۴ـ فرشتگان رسولان الهی‌اند، و رسولان الهی معصوم از خطا هستند و چون ابلیس چنین نبود پس از فرشتگان نیست.

۵ـ ابلیس از جن بود، در قرآن به این موضوع تصریح شده است.

۶ـ روایاتی از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) وجود دارد که صداقت بر جن بودن ابلیس دارد. از جمله در کتاب عیون الاخبار از امام رضا(ع) می‌خوانیم: فرشتگان همگی معصومند و محفوظ از کفر و زشتی‌ها به لطف پروردگار .راوی حدیث می‌گوید به امام عرض کردم: مگر ابلیس فرشته نبود؟ فرمود: نه او از جن بود؛ آیا سخن خدا را نشنیده‌اید که می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ؛ [ياد كن‌] هنگامى را كه به فرشتگان گفتيم: «آدم را سجده كنيد،» پس [همه‌] -جز ابليس- سجده كردند، كه از [گروه‌] جن بود﴾(کهف:۵۰)

در حدیث دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است که آن حضرت در پاسخ به یکی از یارانش که درباره ابلیس سؤال کرد فرمود: او از جن بود ولی همراه فرشتگان بود. آن‌چنان‌که آن‌ها فکر می‌کردند از جنس آنان است به خاطر عبادت و قربش نسبت به پروردگار، ولی خدا می‌دانست از آن‌ها نیست هنگامی که فرمان سجود صادر شد آنچه می‌دانیم تحقق یافت پرده‌ها کنار رفت و ماهیت ابلیس آشکار گردید.

فرشته بودن ابلیس

دلایل کسانی که به فرشته بودن ابلیس معتقدند:

۱ـ خداوند در آیه ۵ سوره کهف، ابلیس را از فرشتگان استثنا نموده است و همین استثنا دلیل بر این است که ابلیس از فرشتگان است، زیرا استثنا ظهور در اتصال دارد نه انقطاع و انفصال. در پاسخ گفته شده است: در آیه قرینه وجود دارد که استثنا منقطع است نه متصل، بنابراین لازمه استثنا این نیست که ابلیس از جنس ملائکه باشد چنان‌که در آیه تصریح شده که ابلیس از جنیان است.

۲ـ اگر ابلیس از فرشتگان نبود امر خدا در آیه «اسجدوا لآدم» شامل او نمی‌شد و اگر مشمول این امر نمی‌گشت غیرممکن بود که خودداری او از فرمان سجده سرکشی و عصیان به حساب آید و همین دلیل بر این است که ابلیس از جنس ملائکه بوده است. اما پاسخ داده شده که: ابلیس در این امر از باب غلبه داخل بود زیرا او با ملائکه همنشینی داشت و ظاهر امر شامل او نیز شده است اما این دلیل نمی‌شود که او از جنس ملائکه باشد همان‌طور که منافقان در خطاب «یا ایها الذین امنوا» داخلند با آن که ایمان ندارند. ولی از آن جا که در صف آن‌ها قرار داشت و آن‌قدر خدا را پرستش کرده بود که به مقام فرشتگان مقرب خدا تکیه زده بود، مشمول خطاب آن‌ها در مسئله سجده بر آدم شد و سرپیچی او، به صورت یک استثنا در آیات قرآن بیان گردیده است.

مطالعه بیشتر

۱ـ علامه سید حسن الطباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلی للمطبوعات، ج۷، ۱۴۰۳ هـ ق.

۲ـ ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت دارالمعرفه، ط ۲، ۱۴۰۸ هـ ق.

۳ـ آیت الله ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۲۸، ۱۳۷۱، ج۱، ص۱۷۰، ۲۰۶.