ساقط شدن حق حضانت
در چه مواردی حق حضانت فرزندان از ابوین ساقط می‌شود؟
حضانت در لغت به معنای نگاهداری است. معنی اصطلاحی آن نیز همان حفاظت و نگاهداری می‌باشد. اهمیت مسئله حفاظت و تربیت اطفال بر هیچ‌کس پوشیده نیست. و این امر مورد عنایت خاص همه قانون‌گذاران و مصلحان اجتماعی است چرا که سعات‌مندی و پیشرفت جامعه در گرو نگاهداری درست و تعلیم و تربیت صحیح کودکان است. پاسخ نیز از منظر قانون مدنی این است که بر اساس فقه امامیه نوشته شده.
این‌که حضانت حق است یا تکلیف، در قانون مدنی تصریح دارد که «نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است».[۱] در ماده دیگری تأکید می‌کند «هیچ‌یک از ابوین حق ندارند، در مدتی که حضانت طفل به عهده آنهاست، از نگاهداری او امتناع کنند…»[۲] بنابراین حضانت در درجه اول حق و تکلیف طبیعی و قانونی پدر و مادر است که طفل را به دنیا آورده‌اند و این تکلیف تا زمانی که طفل به سن بلوغ نرسیده باقی است. هرچند که بعد از رسیدن پسر به سن دو سال تمام و رسیدن دختر به هفت سال تمام اولویت در امر حضانت، با پدر خواهد بود.[۳] بدون شک حضانت را باید به کسی واگذار کرد که شایستگی و توانایی برای انجام این امر مهم داشته باشد. در موارد زیر حق حضانت ساقط می‌شود:
موارد ساقط شدن حق حضانت
۱. جنون پدر یا مادر: کسی که نگاهداری طفل به او واگذار می‌شود، باید عاقل باشد. برای همین در قانون مدنی می‌گوید: «اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با اوست مبتلا به جنون شود… حق حضانت با پدر خواهد بود».[۴] قانونگذار فقط در مورد مادر این شرط را ذکر کرده، ولی بدیهی است که هیچ‌گاه نمی‌توان حضانت را به دیوانه واگذار کرد و از این لحاظ فرقی بین مادر و غیر او نیست، یعنی در فرض جنون پدر نیز این حق ساقط می‌شود. این را از ماده دیگر قانون می‌توان استنباط کرد.[۵] البته این حق طبیعی والدین با جنون برای همیشه ساقط نمی‌شود، بلکه فقط مانعی برای اعمال آن پیش می‌آید، با رفع جنون این حق دوباره قابل اعمال است.
۲. فوت پدر یا مادر: هرگاه پدر یا مادری که حضانت طفل به او واگذار شده‌است فوت کند، حضانت ساقط می‌شود و نگاهداری طفل با آن دیگری که زنده است خواهد بود.[۶]
۳. عدم صلاحیت پدر و مادر: با در نظر قرار دادن سرنوشت کودک، والدین باید برای حضانت صلاحیت داشته باشد اعتیاد، و امراض ساری داشتن پدر یا مادر از موارد سقوط حق حضانت است، زیرا هدف از اعطای صلاحیت اعمال ولایت تأمین مصلحت کودک است و اگر چنین مصلحتی تأمین نشود یا برای او مفسده ایجاد شود دلیلی برای چنین ولایتی نخواهد بود.
۴. شوهر کردن مادر: هرگاه مادری که حضانت طفل با اوست با دیگری شوهر کند نگاهداری طفل، به پدر واگذار می‌شود،[۷] چه اغلب در این‌گونه موارد، مادر نمی‌تواند وظیفه نگاهداری طفل را، چنان‌که باید، انجام دهد و جمع بین وظایف ناشی از حضانت و تکالیفی که ازدواج جدید بر دوش او می‌گذارد، دشوار است. با وجود این، اگر دادگاه تشخیص دهد مادر با این‌که شوهر دیگری اختیار کرده، برای حضانت مناسب‌تر از پدر است، حضانت را به مادر خواهد داد.[۸]
برای مطالعهٔ بیشتر
۱. سید حسین صفایی و اسداله امامی؛ حقوق خانواده، (تهران: مؤسسات انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۴)، ج۲، ص۱۱۸–۱۴۲.
۲. علی محمد حکیمیان، فصلنامه کتاب زنان، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۸۱، ص۱۲۶–۱۴۰.