رابطه اختیار و مقدرات انسان در شب قدر

سؤال

چگونه سرنوشت ما به دست خودمان است در حالی که مقدرات انسان در شب قدر رقم زده شده است؟

شب قدر شب تفریق و جدائی امر خداوند است؛ یعنی امورات مخلوقات در آن شب اندازه‌گیری می‌شوند و از هم جدا می‌گردند.

در بعضی روایات از تفریق چنین یاد شده است که خداوند در این شب، اموری از قبیل مرگ و رزق و روزی را که به مدبّرات امر (اسرافیل، میکائیل، عزرائیل و جبرئیل(ع))تسلیم می‌نمایند، مقدّر می‌کند.

این تقدیر و اندازه‌گیری گرچه حتمی است؛ اما مانع از مشیت خدا نمی‌شود؛ یعنی حتمیت مقدرّات به آن معنا نیست که انسان در انجام کارهایش مجبور باشد؛ بلکه اعمال و رفتار او با قید اختیار مقدر می‌شود. از همین روی در چنین شب‌هایی توصیه به دعا و مناجات و عبادت شده است. امام صادق(ع) در توصیه به یکی از شاگردان خویش می‌فرماید: «دعا قضای الهی را بر می‌گرداند اگر چه قضای الهی محکم شده باشد؛ از این رو زیاد دعا کن که آن کلید هر رحمت و بر آوردن هر حاجت است.» این درخواست از مردم در جهت دعا و مناجات، در حقیقت یک نوع لطف، رحمت، عنایت و حکمت از طرف خداوند به بندگان است؛ زیرا، اگر مقدّرات هر کسی از قبل تعیین شده بود و انسان قابلیت جبران و تغییر آن را نداشت چنین درخواستی معنا نداشت. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:﴿يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ؛ خداوند آنچه را بخواهد محو می كند و مندرج می سازد و ام الكتاب [و لوح محفوظ] در نزد اوست.﴾(رعد:39) در این آیه به «لوح محفوظ» یا همان «امّ الکتاب» و همچنین «لوح محو و اثبات» اشاره شده است. هر چند آنچه در «امّ الکتاب» ثبت است ـ یعنی قضا و قدر حتمی ـ تغییر پذیر نیست؛ امّا آنچه در «لوح محو و اثبات» ثبت شده است، ـ یعنی قضا و قدر غیر حتمی ـ قابل تغییر و محو و اثبات می باشد. طبق روایات با اینکه مقدّرات یک سال در یک شب معین می‌گردد، ولی شخص می‌تواند خطاهای خود را جبران کند و با اعمال صالحه، بعضی از مقدّرات را تغییر دهد. چنان‌که صدقه، احترام به والدین، صله رحم، کمک به فقرا، بسیاری از بلاها را رفع نموده وسیله وسعت روزی، طول عمر، و توفیق آداب نیکو می‌گردد.

تقدیرات در شب قدر نه قدرت مطلقه خداوند را مقید می‌کند و نه مشیت او را حتمی می‌سازد. زیرا منافات ندارد که در شب قدر چیزی مقدّر شود ولی در هنگام تحقّق طور دیگر واقع شود؛ مانند حوادث که در لوح محو و اثبات معین شده است ولی مشیت الهی بوسیله عملکردهای انسان آن را تغییر می‌دهد.چنان‌که طول عمر انسان در لوح محفوظ برای هر کسی معین می‌باشد؛ امّا صدقه، احترام والدین، صله رحم، آن را تغییر می‌دهد.