حضور شیطان در خواب حضرت زهرا(س)

سؤال

حدیثی است در بحار الانوار، ج۴۳، ص۹۰ که ماجرایی را درباره حضرت زهرا نقل می‌کند و خلاصه اش این است که حضرت زهرا شبی در خواب می‌بیند که به همراه پیامبر و امیرالمؤمنین و حسنین به جایی در خارج از مدینه رفته‌اند و در نقطه ای توقف می‌کنند و سپس گوسفندی ذبح می‌شود و مردم از آن می‌خورند و سپس همگی می‌میرند! آنگاه فردا دقیقاً همین مسئله روی می‌دهد. پیامبر به دنبال حضرت زهرا و امیرالمؤمنین و حسنین می‌آید و همگی از مدینه خارج می‌شوند و سپس به مکانی می‌روند که حضرت زهرا آنجا را در خواب دیده بوده. سپس پیامبر گوسفندی می‌خرد و آن را ذبح می‌کنند. حضرت زهرا نگران و ناراحت و مغموم و گریان می‌شود و می‌ترسد که همگی بمیرند. پیامبر نگرانی فاطمه را می‌بیند و ماجرا را از او می‌پرسد و حضرت زهرا هم جریان خوابش را می‌گوید. سپس پیامبر دو رکعت نماز می‌خواند و بعد به او وحی می‌شود که شیطانی به نام دهار بوسیله آن خواب، حضرت زهرا را آزرده کرده است و او با چنین خواب‌هایی مؤمنان و اولیاء الهی را آزار و اذیت می‌کند و سپس پیامبر دهار را با قدرت الهی احضار می‌کنند و از او ماجرا را می‌پرسند و او تأیید می‌کند. پیامبر هم آن شیطان را از خود می‌راند.

حال سؤال این است که آیا اجنه و شیاطین قدرت بر آزار و اذیت کردن حضرت زهرا را دارند و آیا خداوند چنین اجازه ای را به آن‌ها داده که در خواب بتوانند مزاحم اولیاء الله شوند و سبب ناراحتی و اندوه آن‌ها شوند؟ لطفاً پیرامون این حدیث توضیح کافی بفرمایید و اگر حدیث احیاناً باید تأویل شود، تأویل آن را بفرمایید.

درگاه‌ها

پاسخ اجمالی:

براساس شواهد قرآنی و این روایت؛ شیطان می‌تواند در پاره‌ای از امور عادی زندگی پیامبران و معصومین «ع» که ربطی به احکام الهی و هدایت مردمان ندارد، اثر بگذارد و موجبات آزار و اذیت آنها را فراهم آورد. اما این به معنای تسلط بر آنها نیست تا منافاتی با عصمت داشته باشد؛ چون شیطان، به مرحله مخلَصان که مقام عقلی و شامخ انسان کامل است، راه ندارد.

پاسخ تفصیلی:

علی بن ابراهیم قمی (قرن سوم) این روایت را در ذیل آیه «إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللهِ وَ عَلَی اللهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» به عنوان سبب نزول آن، از امام صادق «ع» نقل کرده است. این روایت بعد از تفسیر قمی، در کتاب «بحار الانوار» نیز آمده است. روایت دیگری نیز نقل شده است که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) خواب بد دیگری هم دیدند و به خاطر آن ناراحت و اذیت شدند.

اکنون باید این مطلب روشن شود که آیا شیطان قدرت بر آزار و اذیت معصومین «ع» را دارند؟ چون ظاهر این روایت بر این دلالت دارد که شیطان قدرت بر آزار و اذیت معصومین «ع» را دارند. از این‌رو، پاسخ با محوریت همین مطلب در بخش‌های ذیل بیان می‌شود.

بررسی توانایی شیطان بر آزار و اذیت معصومین «ع»

واژه‌ای که در روایت به‌کار برده شده، واژه «شیطان» است؛ باید دید مقصود از این لفظ چیست؛ آیا مقصود شیطان به معنای اسم عام (اسم جنس) است که به هر موجود اذیت‌کننده، خواه انسان باشد یا غیر انسان، اطلاق می‌شود، یا مقصود شیطان به معنای اسم خاص (عَلَم)؛ یعنی ابلیس است که آدم را فریب داد و اکنون هم با لشکر و جنود خود در کمین آدمیان است؟

با توجه به این مطلب نکاتی بیان می‌شود:

۱. ظاهراً مقصود از «شیطان» در این روایت، به معنای عام آن است؛ یعنی موجودی (جنّ) که اذیت می‌کند و موجبات ناراحتی را پیش می‌آورد و این برای همه انسان‌ها حتی معصومان «ع» وجود دارد که گاهی برای آنها با اذیت و آزار گرفتاری‌های دنیوی ایجاد می‌کند. چنان‌که بخشی از متن این روایت چنین چیزی را تأیید می‌کند؛ آن‌جا که امام صادق «ع» می‌فرماید: «رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) از جای برخاست و پس از این‌که دو رکعت نماز بجا آورد با خدای خویش در این‌باره مناجات کرد، جبرئیل نازل شد و گفت: یا محمّد یک شیطانی است که او را دِهار (یا زُها) می‌گویند، او است که باعث این خواب وحشتناک فاطمه شده، اوست که مؤمنین را اذیت و دچار خواب‌های وحشتناک و محزون می‌کند». پس این یک چیز فراگیر و عادی برای انسان‌ها است.

از این‌رو، شیطان در این روایت نمی‌تواند به معنای ابلیس (اسم خاص) نیست؛ چون قدرت ابلیس بر اضلال و گمراهی است و فقط شامل کسانی می‌شود که از دایره بندگی و توحید بیرون رفته و تمایل به شیطان و القائات او پیدا کنند؛ چنانچه قرآن از قول خود شیطان می‌گوید: «به عزّتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو، از میان آنها!». یا آن‌جا که خداوند می‌فرماید: «بر بندگانم تسلّط نخواهی یافت مگر گمراهانی که از تو پیروی می‌کنند». یا می‌فرماید: «به درستی که حقّاً برای شیطان، قدرت و تسلّط بر کسانی که ایمان آورده و به پروردگار خود توکّل نموده‌اند نیست؛ بلکه سلطنت و قدرت او فقط بر کسانی است که خود را در تحت اختیار و ولایت او درآورده، و او را در مقابل پروردگارشان دارای اثر دیده‌اند». پس شیطان، به مرحله انبیاء، امامان «ع» و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) که دارای مقام عصمت و مخلصان هستند، راه ندارد.

۲. بر فرض بگوییم که مقصود از شیطان در روایت، همان ابلیس باشد، به وسیله لشکریان خود قدرت بر اذیت و آزار و رنج انداختن دارد. ابلیس می‌تواند به‌وسیله لشکریان خود در انسان‌های عادی و غیر معصوم در محدوده نفس (روح) و بدن آنها هر دو تصرف نماید (گمراهی و اذیت)، اما در انسان‌های عالی؛ یعنی پیامبران و ائمه اطهار «ع» و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) تنها می‌تواند در حوزه جسم شریفشان (و نه نفس پاکشان) در پاره‌ای از امور عادی اثر بگذارد (تنها اذیت کند).

علامه طباطبائی (ره) در این‌باره می‌گویند: شیطان می‌تواند در پاره‌ای از امور عادی زندگی پیامبران و معصومین «ع» که ربطی به احکام الهی و هدایت مردمان ندارد، اثر بگذارد و موجبات آزار و اذیت آنها را فراهم آورد. ایشان شواهدی از قرآن آورده است که نشان می‌دهد شیطان می‌تواند در ذهن و جسم پیامبران و معصومان راه یابد و آنها را بدین‌وسیله آزار دهد. در این‌جا تنها به بیان دو مورد بسنده می‌شود:

الف. قرآن از زبان وصی و همراه حضرت موسی «ع»؛ یعنی یوشع بن نون (که بنا بر قولی پیامبر نیز بوده است) می‌فرماید: «فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ؛ من [در آن‌جا] فراموش کردم جریان ماهی را بازگو کنم و فقط شیطان بود که آن را از خاطر من برد».

آنچه در قرآن کریم از خصائص انبیاء و سایر معصومین شمرده شده، همانا عصمت است که به خاطر داشتن آن، از تأثیر شیطان در نفوسشان ایمن‌اند، و شیطان نمی‌تواند در دل‌های آنان وسوسه کند. اما تأثیرش در بدن‌های انبیاء یا اموال و اولاد و سایر متعلقات ایشان، به این‌که از این راه وسیله ناراحتی آنان را فراهم سازد، نه تنها هیچ دلیلی بر امتناع آن در دست نیست، بلکه دلیل بر امکان وقوع آن هست، و آن همین آیه شریفه است. از این آیه برمی‌آید که شیطان این‌گونه دخل و تصرف‌ها را در دل‌های معصومین دارد. البته چنین تصرف‌هایی به اذن خدا می‌باشد، به این معنا که خدا از این تصرفات جلوگیری نمی‌کند؛ چون مداخله شیطان را مطابق مصلحت می‌بیند، مثلاً می‌خواهد مقدار صبر و حوصله بنده‌اش معیّن شود. و لازمه این حرف این نیست که شیطان بدون مشیت و اذن خدا هر چه دلش خواست بکند و هر بلایی که خواست بر سر بندگان خدا بیاورد.

ب. چنان‌که قرآن از قول حضرت ایّوب نبی «ع» حکایت می‌کند که فرمود: «أَنی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ؛ «[پروردگارا] شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است». ولی شیطان بر او تسلط پیدا نکرد بلکه او را آزار داد که نه تنها از مقام شکر ایوب «ع» کاسته نشد بلکه افزوده گشت. انبیاء «ع» از آنچه برگشتش به نافرمانی خدا باشد (از آن جمله سهل‌انگاری در اطاعت خدا) معصومند، نه مطلق ایذاء و آزار شیطان حتی آنهایی که مربوط به معصیت نیست؛ زیرا در نفی این‌گونه تصرفات دلیلی در دست نیست، بلکه قرآن کریم این‌گونه تصرفات را برای شیطان در انبیاء و معصومین «ع» اثبات نموده است.

مطالعه بیشتر

• صدیقه کبراء، آیت الله دستغیب، انتشارات کاوه.
• زندگانی حضرت زهرا از ولادت تا شهادت، سید کاظم قزوینی، چاپ علمیه قم.

جستارهای وابسته

• معجزات امامان شیعه برای اثبات امامت