سوره احقاف

سؤال

معني سوره «احقاف» چيست و درباره چه موضوعي صحبت مي‌كند؟

سوره احقاف، از جمله سوره‌های مکی و دارای ۴۶ آیه می‌باشد. احقاف جمع حِقف به معنی ریگ روان است. احقاف منازل قوم عاد بود که حضرت هود(ع) بر آن‌ها مبعوث شد. بنابر قول معتبر، قوم عاد در جنوب جزیرة العرب حوالی یمن کنونی است. از جمله محتوای این سوره می‌توان، به نزول قرآن توسط خداوند، بطلان پرستش غیر از خدا، پاداش استقامت در ایمان، لزوم احسان به پدر و مادر، دادگاه عدل الهی برا کافران و عمومیت دعوت پیامبر(ص) حتی برای جنّیان، اشاره کرد.

معنای لغوی و اصطلاحی

«اَحقاف» جمع «حِقف» به معنی خط طولاني از ريگ روان كه به چپ و راست روان است، می‌باشد. همچنین به معني تپه بزرگ شن (توده ريگ) كه از وزيدن بادها به طور قوس درآمده است، نیز استعمال شده است.

احقاف منازل قوم عاد بود كه حضرت هود(ع) بر آنها مبعوث شد ﴿وَ اذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالأحْقَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ؛ برادر قوم عاد را ياد كن‏، آن زمان كه قومش را در سرزمين (احقاف‏) بيم داد در حالى كه پيامبران زيادى قبل از او در گذشته‏هاى دور و نزديك آمده بودند كه‏: جز خداى يگانه را نپرستيد! [و گفت‏:] من بر شما از عذاب روزى بزرگ مى‏‌ترسم‏.﴾(احقاف:۲۱)

مکان احقاف

منطقه احقاف، به صورت ریگستانی بوده است و در مورد مکان امروزی آن، نظراتي ارائه گرديده است كه در تفسير مجمع‌البيان آمده است:

• «احقاف» صحراي بسيار وسيع از شن‌هاي روان است كه در جنوب جزيره العرب حوالي يمن قرار دارد و اين قول از قتاده است كه فرموده ريگزاري مشرف بر دريا از يمن است.
• « احقاف» نام وادي اي است ميان عمان و مهره (بروزن بهره) اين قول از ابن عباس است.
• بنابر قول ابن اسحاق « احقاف» ريگزاري است كه از عمان تا حضرموت امتداد دارد.
• برخي از صاحب‌نظران به يقين درمورد آن سرزمين نظري نداده‌اند و چنين گفته‌اند كه احقاف منازل قوم عاد بود و به تحقيق جاي آن معلوم نيست چون قوم عاد بر بسياري از بلاد تسلّّّّّط يافته بودند و حضرت هود(ع) در يكي از مراكز آنان به رسالت مبعوث شده بود.

با توجه به اینکه از آيات ديگر قرآن در سوره شعراء بر مي‌آيد كه قوم عاد در جائي زندگي مي‌‌كردند كه آب فراوان و درختان جالب داشته است، نظریه دوم و سوم بعید به نظر می‌رسد. بنابر این نظریه اول تقويت مي‌شود كه قسمت جنوبي جزيره العرب حوالي يمن ‌باشد كه سرزمين قوم عاد در عين مصون نبودن از شن‌هاي روان داراي آب و درخت بوده است.

محتواي سوره احقاف

اين سوره در مكّه نازل شده است و داراي «۴۶» آيه می‌باشد. محتوای این سوره عبارت است از:

• بيان عظمت قرآن: ﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ؛ اين كتاب از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است‏﴾(احقاف:۲)
• حق بودن آفرينش جهان: ﴿مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى؛ ما آسمانها و زمين و آنچه را در ميان اين دو است جز بحق و براى سرآمد معيّنى نيافريديم‏؛ امّا كافران از آنچه انذار مى‏‌شوند روى گردانند!﴾(احقاف:۳)
• بطلان پرستش غیر از خداوند: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ...۝۴وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ۝۵؛ به آنان بگو: اين معبودهايى را كه غير از خدا پرستش مى‏‌كنيد به من نشان دهيد چه چيزى از زمين را آفريده‏‌اند، يا شركتى در آفرينش آسمان‌ها دارند؟...(۴) چه كسى گمراهتر است از آن كس كه معبودى غير خدا را مى‏‌خواند كه تا قيامت هم به او پاسخ نمى‌‏گويد و از خواندن آن‌ها [كاملا] بی‌خبر است‏؟!(۵)﴾(احقاف:۴ و ۵)
• پاداش استقامت در ایمان: ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ۝۱۳أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ۝۱۴؛ كسانى كه گفتند: پروردگار ما اللّه است، سپس استقامت كردند، نه ترسى براى آنان است و نه اندوهگين مى‏‌شوند. آن‌ها اهل بهشتند و جاودانه در آن مى‏‌مانند؛ اين پاداش اعمالى است كه انجام مى‌‏دادند﴾(احقاف:۱۴ و ۱۵)
• احسان به پدر و مادر: ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا...؛ و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر خود سفارش کردیم...﴾(احقاف:۱۵)
• دادگاه عدل الهی و جزای کافران: ﴿وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ؛ آن روز كه كافران را بر آتش عرضه مى‏‌كنند [به آنها گفته مى‏شود:] طيّبات و پاکی‌هایتان را در زندگى دنيا از بین بردید و از لذت‌های آن استفاده کردید؛ اما امروز عذاب ذلّت‏بار بخاطر استكبارى كه در زمين بنا حق كرديد و بخاطر گناهانى كه انجام مى‏‌داديد؛ جزاى شما خواهد بود﴾(احقاف:۲۰)
• گسترش و عموميّت دعوت پيامبر(ص) حتی برای جنّیان: ﴿وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنْصِتُوا ۖ فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَىٰ قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ؛ به ياد آور] هنگامى كه گروهى از جنّ را به سوى تو متوجّه ساختيم كه قرآن را بشنوند؛ وقتى حضور يافتند به يكديگر گفتند: (خاموش باشيد و بشنويد!) و هنگامى كه پايان گرفت‏، به سوى قوم خود بازگشتند و آنها را بيم دادند!﴾(احقاف:۲۹)

مطالعه بيشتر

۱. مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج۹ و ج۱۵، ص۲۹۱ و ج۲۱، ص۳۵۱ و ج۲۳، ص۳۹.

۲. طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، مترجم: سيد محمد باقر موسوي، ج۱۰، و ج۱۸.

۳. قرشي، سيد علي اکبر، تفسير احسن الحديث، ج۱۰.

۴. قرائتي، محسن، تفسير نور، ج۸ .