رابطه اختیار و مقدرات انسان در شب قدر

سؤال

چگونه سرنوشت ما به دست خودمان است در حالی که مقدرات انسان در شب قدر رقم زده شده است؟

رابطه اختیار و مقدرات انسان در شب قدر با فرض اینکه اعمال انسان با قید اختیار مورد تقدیر الهی قرار می‌گیرد تبیین می‌شود؛ یعنی تمام اعمال اختیاری انسان در یکسال با حفظ خصوصیت اختیاری‌بودن آن تحت سلسله‌های علّی و معلولی، که به صورت طولی تحت ارادهٔ الهی هستند، تقدیر می‌شوند.

شب قدر شب تفریق و جدائی امر خداوند دانسته شده است؛ یعنی سرنوشت مخلوقات در آن شب اندازه‌گیری می‌شوند و از هم جدا می‌گردند. در بعضی روایات، از تفریق چنین یاد شده که خداوند در این شب زمان و اندازهٔ اموری از قبیل مرگ و روزی را، که به مدبرات امر (اسرافیل، میکائیل، عزرائیل و جبرئیل) تسلیم می‌کند، مشخص می‌کند.

این تقدیر و اندازه‌گیری گرچه حتمی است، اما مانع از جریان مشیت الهی نمی‌شود؛ یعنی حتمیت مقدرات به این معنا نیست که انسان در انجام کارهایش مجبور باشد، بلکه اعمال او با قید اختیار مقدر می‌شود. به همین دلیل در شب‌های قدر توصیه به عبادت و دعا شده است. امام صادق(ع) به یکی از شاگردان خود چنین توصیه کرده است: «دعا قضای الهی را بر می‌گرداند، اگر چه قضای الهی محکم شده باشد. از این رو زیاد دعا کن که دعا کلید هر رحمت و بر آوردن هر حاجت است.

در آیات قرآن دو نوع سرنوشت تبیین شده است؛ سرنوشت غیرقابل تغییر و سرنوشت قابل تغییر:﴿يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ؛ خداوند آنچه را بخواهد محو می‌كند و مندرج می‌سازد و ام الكتاب [و لوح محفوظ] در نزد اوست.﴾ در این آیه به لوح محفوظ یا همان امّ الکتاب و لوح محو و اثبات اشاره شده است. هر چند آنچه در امّ الکتاب ثبت شده، یعنی قضا و قدر حتمی، تغییر پذیر نیست، آنچه در لوح محو و اثبات ثبت شده، یعنی قضا و قدر غیر حتمی، قابل تغییر است. طبق روایات با اینکه مقدرات یک سال در شب قدر معین می‌شود، ولی شخص می‌تواند خطاهای خود را جبران کند و با انجام اعمال صالح بعضی از مقدرات خود را تغییر دهد. چنان‌ که صدقه، احترام به والدین، صله رحم، کمک به فقرا، بسیاری از بلاها را رفع کرده و موجب وسعت روزی، طول عمر می‌شود. پیامبر اکرم(ص) درباره تأثیر صدقه در زندگی انسان می‌فرماید: «صدقه، مرگ بد را از انسان دفع می‌کند». در روایت دیگری از امام صادق(ع) درباره تأثیر صله رحم در سرنوشت آدمی آمده است: «صله رحم اعمال را پاک می‌کند، بلا را دفع می‌نماید، اموال را افزایش می‌دهد، بر طول عمر می افزاید، و رزق را توسعه می دهد».

تقدیرات در شب قدر نه قدرت مطلقه خداوند را مقید می‌کند و نه مشیت او را حتمی می‌سازد. زیرا منافات ندارد که در شب قدر چیزی مقدّر شود ولی در هنگام تحقّق طور دیگر واقع شود؛ مانند حوادث که در لوح محو و اثبات معین شده است ولی مشیت الهی بوسیله عملکردهای انسان آن را تغییر می‌دهد.چنان‌که طول عمر انسان در لوح محفوظ برای هر کسی معین می‌باشد؛ امّا صدقه، احترام والدین، صله رحم، آن را تغییر می‌دهد.