بهره‌مندی از ماه مبارک رمضان

سؤال

چگونه از ماه رمضان می‌توان استفاده معنوی کامل برد؟

انجام اعمال واجب و مستحب در طی ماه رمضان، فرد روزه‌دار را از فضایل این ماه بهره‌مند می‌کند. اعمال و ادعیه و نمازهای مستحبی زیادی برای ماه رمضان در احادیث نقل شده است. از آن جمله، خواندنِ نمازهای مستحبی و نوافل و نماز شب است که توصیه زیادی برای آن شده است. شب‌زنده‌داری و تهجد، تلاوت قرآن و تدبر در آن و مطالعه تفاسیر قرآن کریم، خواندن دعاهای وارده و مخصوص روزهای ماه رمضان، استغفار و ذکر گفتن همراه با توجه قلبی و نیز دائم‌الوضو بودن از دیگر اعمالی است که در روایات بدان سفارش شده است.

تلاوت قرآن و تدبر در آن

بنابر روایات، قرآن در شب اول ماه رمضان نازل شده است، از این جهت توصیه شده باید با تلاوت قرآن به استقبال این ماه رفت.

پیامبر(ص) بر تلاوت قرآن در ماه رمضان تأکید کرده‌ است. برای تمام مؤمنان شایسته است که هر روز مقداری قرآن بخوانند و در ماه رمضان توصیه شده است که بیش‌تر از ایام دیگر بخوانند. امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند که: «ماه رمضان، ماه خدای متعال است؛ ماهی که خدا در آن حسنات را افزون و سیئات را محو می‌کند. متوجه باشید که از تمام حرام‌ها بپرهیزید و بسیار قرآن بخوانید.» و نیز گفته است هر کس در ماه رمضان آیه‌ای بخواند یا تسبیحی بگوید، برتریِ آن بر غیر ماه رمضان، همچون برتریِ من بر امّت من است. پس خوشا به حال آن که رمضان را دریابد!

بنابر روایتی از امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشی درباره کیفیت ختم قرآن در این ماه که آیا باید در یک شب قرآن را ختم کرد یا در دو شب یا سه شب، ختم قرآن در سه شب ماه رمضان همراه با قرائت، ترتیل و تدبر در آیات توصیه شده است. در روایتی دیگر، ختم قرآن در این ماه منوط به توانایی افراد شده است. از امام باقر(ع) روایت شده است: «هر چیز بهاری دارد و بهار قرآن، ماه رمضان است.» از امام صادق(ع) روایت آمده که قرآن با ترتیل و آرامش خوانده شود و هرگاه به آیه‌ای رسید که یادی از بهشت است، توقف کند و از خدا بهشت بخواهد، و اگر به آیهٔ عذاب رسید، به خدا پناه ببرد.

پیامبر (ص) گفته است در ماه رمضان، زیاد قرآن تلاوت کنید و در آن، حاجت‌های خویش را بخواهید و در آن، به ذکر پروردگارتان بپردازید و مبادا ماه رمضان نزد شما، مانند ماه‌های دیگر باشد؛ چرا که آن نزد خداوند، نسبت به ماه‌های دیگر، حرمت و برتری دارد و مبادا در ماه رمضان، روز روزه داری تان مثل روز خوردنتان باشد.

ذکر و دعا

تسبیح در ماه رمضان از تسبیح در دیگر ماه‌ها برتر دانسته شده است. از امام علی(ع) روایت آمده است که در ماه رمضان، زیاد استغفار و دعا کنید؛ دعا، که به سبب آن، بلا از شما دور می‌شود، و استغفار، که گناهانتان را محو می‌کند.

دعا در هنگام رؤیت هلال رمضان، دعای روز اول ماه رمضان، دعایی برای هر روز این ماه و دعاها و تسبیحاتی برای روزهای این ماه، نمازهای مستحبی و دعاها و اذکار مختلف بعد از هر نماز در شب و روز این ماه، دعای افتتاح که در هر شب این ماه خواندن آن سفارش شده‌ است، دعای سحرهای ماه رمضان که ابوحمزه ثمالی از امام سجاد(ع) روایت کرده و دعای سحرهای ماه مبارک رمضان یا دعای مباهله که امام رضا(ع) از امام باقر(ع) روایت کرده‌اند، دعا در هنگام افطار و دعایی برای هر شب این ماه، ده دعا برای هر شب از دهه آخر این ماه، و دعا در وداع با ماه رمضان از دعاهایی است که خواندن آن در ماه رمضان مستحب است.

اعتکاف و شب زنده‌داری

به شب زنده‌داری و عبادت و نماز خواندن در شبهای این ماه مخصوصاً در ده شب آخر آن بسیار سفارش شده است. به اعتکاف در ده روز آخر این ماه نیز بسیار سفارش شده است، چنان‌که پیامبراکرم خود در این ماه اعتکاف می‌کردند. مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد کوفه از جمله مکانهایی اند که برای اعتکاف در آنها فضیلت بیشتری روایت شده‌ است. از آنجا که بنابر احادیث، شب قدر در این ماه واقع شده و قلب ماه رمضان شب قدر دانسته شده است.

پیامبر خدا (ص): هر کس شب قدر را زنده بدارد، تا سال آینده، عذاب از او برگردانده می‌شود.

پیامبر (ص) فرمود: «کسی که شب قدر را زنده بدارد، نزد خداوند، گرامی تر از کسی است که همه ماه رمضان را شب زنده داری کرده، ولی آن شب را زنده نداشته است. سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، خانواده و فرزندانش، درباره هفتصد هزار نفر شفاعت می‌کنند، که هر کدام از آنان نیز درباره هفتصد هزار نفر، تا سه بار، حقّ شفاعت دارند». و فرمود: «شب قدر، گرامیداشتِ زندگان و غنیمت [برای]مُردگان است».

امام باقر(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا، نهی کرد که از شب بیست و یکم و شب بیست و سوم، غفلت شود و نهی کرد که کسی در آن شب بخوابد.

پیامبر خدا (ص): هر که در شب قدر، از روی ایمان و برای پاداش [الهی] نماز بخواند، خداوندْ گناه گذشته او را می‌آمرزد.

امام صادق (ع): چون دهه آخر [رمضان] فرا می‌رسید، پیامبر خدا، کمر [به عبادت]می‌بست و از [هم بستر شدن با] زنان، کناره می‌گرفت و شب را اِحیا می‌داشت و تنها به عبادت می‌پرداخت.

نماز و عبادت

روایات زیادی در باب خواندن نماز در ماه رمضان آمده است. امام صادق(ع): چون ماه رمضان می‌آمد، پیامبر خدا بر نمازش می‌افزود. من نیز می‌افزایم؛ پس شما هم بیفزایید. و نیز: امام صادق(ع): هر گاه ماه رمضان بود، امام سجّاد (ع) جز به دعا و تسبیح و استغفار و تکبیر، سخنی نمی‌گفت.

خواندن صد رکعت نماز مستحبی در شب بیست ویکم و بیست و سوم این ماه هم سفارش شده است.

امام رضا(ع): هر کس می‌خواهد از گناهی توبه کند، در ماه رمضان از آن گناه به آستان الهی توبه کند، که آن، ماه توبه و بازگشت و ماه آمرزش و رحمت است و هیچ شبی از شب‌های آن نیست، مگر آن که خداوند در آن شب، آزادشدگانی از آتش دارد که همه آنان به سبب گناهانشان، مستحقّ آتش اند.

در احادیث، ثواب نماز مؤمنانه در شب‌های ماه مبارک رمضان آمرزش گناهان ذکر شده است.

صدقه و انفاق

از امام رضا(ع) روایت شده است: «هر کس هنگام افطار نانی به نیازمندی صدقه دهد، خداوند گناهش را می‌آمرزد، و ثواب آزاد کردن بنده ای از اولاد اسماعیل(ع) را برای او می‌نویسد.»

از امام صادق(ع) روایت شده است: «هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی‌گرداند.»

از پیامبر (ص) پرسیدند:... کدام صدقه برتر است؟ فرمود: «صدقه در [ماه] رمضان».

پیامبر(ص): هیچ خرج کردنی نیست، مگر آن که بنده از آن سؤال می‌شود، مگر خرج کردن در ماه رمضان در راه احسان به بندگان و این، کفّاره گناهان می‌شود. هر کس در ماه رمضان به اندازه سنگینیِ ذرّه ای یا بالاتر از آن صدقه دهد، نزد خداوند سنگین تر از کوه‌های زمین از طلاست که در غیر ماه رمضان صدقه دهد.

برای صدقه در این ماه نیز ثواب زیادی نقل شده است امام صادق(ع): هر کس در ماه رمضان صدقه‌ای بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی‌گرداند.

نکاتی برای روزه‌داری

1. از انجام دادن ورزش‌های سنگین در طول ماه رمضان اجتناب شود و در این ماه سعی شود ورزش‌های سبک و آرام (مانند پیاده‌روی یا نرمش) انجام شود.
2. مواد مغذی به ویژه غذاهای قندی و پروتئین‌دار در رژیم غذایی بیشتر استفاده شود؛ مانند خرما، لبنیات.
3. از پرخوری هنگام افطار و سحری جدا پرهیز شود؛ زیرا علاوه بر اینکه چرخه خواب را به هم خواهد زد، از سایر برنامه‌های عبادی و درسی نیز محروم خواهد کرد.
4. از هدر دادن انرژی بی‌جا و بی‌مورد اجتناب شود؛ به ویژه در روزها مثلا از حرف زدن‌های بی‌مورد و تماشای برنامه‌های تلویزیونی غیرضروری اجتناب شود. به عبارت دیگر با سکوت بیشتر و کنترل حواس، از هدر دادن انرژی جلوگیری شود.