بهره‌مندی از ماه مبارک رمضان

سؤال

چگونه از ماه رمضان می‌توان استفاده معنوی کامل برد؟

انجام اعمال واجب و مستحب فرد روزه‌دار را از فضایل ماه رمضان بهره‌مند می‌کند. از آن جمله هستند اعمالی مانند نمازهای مستحبی و نوافل و نماز شب، شب زنده‌داری و تهجد، تلاوت قرآن و تدبر در آن و مطالعه تفاسیر قرآن کریم، خواندن دعاهای وارده و مخصوص روزهای ماه رمضان، استغفار و ذکر گفتن همراه با توجه قلبی و نیز دائم‌الوضو بودن.

تلاوت قرآن و تدبر در آن

برای تمام مؤمنان شایسته است که هر روز مقداری قرآن بخوانند و در ماه رمضان توصیه شده است که بیش‌تر از ایام دیگر بخوانند.

از امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «ماه رمضان، ماه خدای متعال است؛ ماهی که خدا در آن حسنات را افزون و سیئات را محو می‌کند. متوجه باشید که از تمام حرام‌ها بپرهیزید و بسیار قرآن بخوانید.» از امام باقر(ع) روایت شده است: «هر چیز بهاری دارد و بهار قرآن، ماه رمضان است.»

منظور از زیاد قرآن خواندن این نیست که تند تند و بدون تدبر خوانده شود؛ بلکه منظور این است که زمان بیش تری برای تلاوت قرآن صرف کند، و طبق روایتی از امام صادق(ع) با ترتیل و آرامش بخواند و هرگاه به آیه ای رسید که یادی از بهشت است، توقف کند و از خدا بهشت بخواهد، و اگر به آیهٔ عذاب رسید، به خدا پناه ببرد.

پیامبر خدا(ص) ماه رمضان، ماه خداست؛ ماهی که خداوند، حسنات را در آن، دو برابر می‌کند و سیّئات را محو می‌کند، ماه برکت، ماه بازگشت به سوی خدا، ماه توبه، ماه آمرزش، ماه آزاد شدن از آتش و دست یافتن به بهشت. پس، در این ماه از هر حرامی بپرهیزید و در آن، زیاد قرآن تلاوت کنید و در آن، حاجت‌های خویش را بخواهید و در آن، به ذکر پروردگارتان بپردازید و مبادا ماه رمضان نزد شما، مانند ماه‌های دیگر باشد؛ چرا که آن نزد خداوند، نسبت به ماه‌های دیگر، حرمت و برتری دارد و مبادا در ماه رمضان، روز روزه داری تان مثل روز خوردنتان باشد.

پیامبر خدا(ص) هر کس در ماه رمضان آیه ای بخواند یا تسبیحی بگوید، برتریِ آن بر غیر ماه رمضان، همچون برتریِ من بر امّت من است. پس خوشا به حال آن که رمضان را دریابد! خوشا به حال او! امام صادق(ع): هر کس در ماه رمضان صدقه ای بدهد، خداوندْ هفتاد نوع بلا را از او برمی‌گرداند.

ذکر و دعا

پیامبر اکرم بر تلاوت قرآن در این ماه تأکید کرده‌اند. بنابر روایتی از امام صادق در پاسخ به پرسشی دربارة کیفیت ختم قرآن در این ماه که آیا باید در یک شب قرآن را ختم کرد یا در دو شب یا سه شب، ختم قرآن در سه شب ماه رمضان همراه با قرائت، ترتیل و تدبر در آیات توصیه شده است (← کلینی، ج ۲، ص ۶۱۷). در روایتی دیگر، ختم قرآن در این ماه منوط به توانایی افراد شده است. افزون براین، به شب زنده داری و عبادت و نمازخواندن در شبهای این ماه مخصوصاً در ده شب آخر آن بسیار سفارش شده است. بنابر حدیثی، قرآن در شب اول این ماه نازل شده است، پس باید با تلاوت قرآن به استقبال این ماه رفت. در احادیث، ثواب نماز مؤمنانه در شبهای ماه مبارک رمضان آمرزش گناهان ذکر شده است. برای صدقه در این ماه نیز ثواب زیادی نقل شده است و تسبیح در ماه رمضان از تسبیح در دیگر ماه‌ها برتر دانسته شده است. به اعتکاف در ده روز آخر این ماه نیز بسیار سفارش شده است، چنان‌که پیامبراکرم خود در این ماه اعتکاف می‌کردند. مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد کوفه از جمله مکانهایی اند که برای اعتکاف در آنها فضیلت بیشتری روایت شدهاست. از آنجا که بنابر احادیث، شب قدر در این ماه واقع شده و قلب ماه رمضان شب قدر دانسته شده، به شب زنده داری و دعا و مذاکره علمی در این شب بسیار توصیه شده است.

اعتکاف و شب زنده‌داری

پیامبر خدا ص: هر کس شب قدر را زنده بدارد، تا سال آینده، عذاب از او برگردانده می‌شود.

مستدرک الوسائل: پیامبر خدا فرمود: «کسی که شب قدر را زنده بدارد، نزد خداوند، گرامی تر از کسی است که همه ماه رمضان را شب زنده داری کرده، ولی آن شب را زنده نداشته است. سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، خانواده و فرزندانش، درباره هفتصد هزار نفر شفاعت می‌کنند، که هر کدام از آنان نیز درباره هفتصد هزار نفر، تا سه بار، حقّ شفاعت دارند». و فرمود: «شب قدر، گرامیداشتِ زندگان و غنیمت [برای]مُردگان است».

امام باقر ع ـ به نقل از پدرانش عـ: پیامبر خدا، نهی کرد که از شب بیست و یکم و شب بیست و سوم، غفلت شود و نهی کرد که کسی در آن شب بخوابد.

پیامبر خدا ص: هر که در شب قدر، از روی ایمان و برای پاداش [الهی] نماز بخواند، خداوندْ گناه گذشته او را می‌آمرزد.

امام صادق ع: چون دهه آخر [رمضان] فرا می‌رسید، پیامبر خدا، کمر [به عبادت]می‌بست و از [هم بستر شدن با] زنان، کناره می‌گرفت و شب را اِحیا می‌داشت و تنها به عبادت می‌پرداخت.

نماز و تهجد

از هنگام رؤیت هلال رمضان تا پایان این ماه و رؤیت هلال شوال، که شب عید فطر است، اعمال و ادعیه و نمازهای مستحبی زیادی در احادیث نقل شده است. برخی از مهم‌ترین آنها عبارت اند از: دعا در هنگام رؤیت هلال رمضان؛ دعای روز اول ماه رمضان، دعایی برای هر روز این ماه و دعاها و تسبیحاتی برای روزهای این ماه، نمازهای مستحبی و دعاها و اذکار مختلف بعد از هر نماز در شب و روز این ماه، دعای افتتاح که در هر شب این ماه خواندن آن سفارش شدهاست، دعای سحرهای ماه رمضان که ابوحمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام روایت کرده و دعای سحرهای ماه مبارک رمضان یا دعای مباهله که امام رضا از امام باقر علیهماالسلام روایت کرده‌اند، احیا و شب زنده داری و خواندن صد رکعت نماز مستحبی در شب بیست ویکم و بیست وسوم این ماه، دعا در هنگام افطار و دعایی برای هر شب این ماه، ده دعا برای هر شب از دهة آخر این ماه، دعا در وداع با ماه رمضان و دعاها و اعمال برای شب و روز عید فطر.

امام صادق ع: چون ماه رمضان می‌آمد، پیامبر خدا بر نمازش می‌افزود. من نیز می‌افزایم؛ پس شما هم بیفزایید.

امام صادق ع: هر گاه ماه رمضان بود، امام سجّاد ع جز به دعا و تسبیح و استغفار و تکبیر، سخنی نمی‌گفت.

امام رضا ع: هر کس می‌خواهد از گناهی توبه کند، در ماه رمضان از آن گناه به آستان الهی توبه کند، که آن، ماه توبه و بازگشت و ماه آمرزش و رحمت است و هیچ شبی از شب‌های آن نیست، مگر آن که خداوند در آن شب، آزادشدگانی از آتش دارد که همه آنان به سبب گناهانشان، مستحقّ آتش اند.

امام علی ع: در ماه رمضان، زیاد استغفار و دعا کنید؛ امّا دعا، که به سبب آن، بلا از شما دور می‌شود، و امّا استغفار، که گناهانتان را محو می‌کند.

صدقه و انفاق

از امام رضا(ع) روایت شده است: «مَنْ تَصَدَّقَ وَقْتَ إِفْطَارِهِ عَلَی مسْکینٍ برَغِیفٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنبَهُ وَ کتبَ لَهُ ثَوَابَ عِتْقِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ؛ هر کس هنگام افطار نانی به نیازمندی صدقه دهد، خداوند گناهش را می‌آمرزد، و ثواب آزاد کردن بنده ای از اولاد اسماعیل(ع) را برای او می‌نویسد.»

از امام صادق(ع) روایت شده است: «مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ؛ هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی‌گرداند.»

. سنن الترمذی ـ به نقل از انس: از پیامبر ص پرسیدند:... کدام صدقه برتر است؟ فرمود: «صدقه در [ماه] رمضان».

پیامبر خدا ص: هیچ خرج کردنی نیست، مگر آن که بنده از آن سؤال می‌شود، مگر خرج کردن در ماه رمضان در راه احسان به بندگان و این، کفّاره گناهان می‌شود. هر کس در ماه رمضان به اندازه سنگینیِ ذرّه ای یا بالاتر از آن صدقه دهد، نزد خداوند سنگین تر از کوه‌های زمین از طلاست که در غیر ماه رمضان صدقه دهد.

نکاتی برای روزه‌داری

1. از انجام دادن ورزش‌های سنگین در طول ماه رمضان اجتناب شود و در این ماه سعی شود ورزش‌های سبک و آرام (مانند پیاده‌روی یا نرمش) انجام شود.
2. مواد مغذی به ویژه غذاهای قندی و پروتئین‌دار در رژیم غذایی بیشتر استفاده شود؛ مانند خرما، لبنیات.
3. از پرخوری هنگام افطار و سحری جدا پرهیز شود؛ زیرا علاوه بر اینکه چرخه خواب را به هم خواهد زد، از سایر برنامه‌های عبادی و درسی نیز محروم خواهد کرد.
4. از هدر دادن انرژی بی‌جا و بی‌مورد اجتناب شود؛ به ویژه در روزها مثلا از حرف زدن‌های بی‌مورد و تماشای برنامه‌های تلویزیونی غیرضروری اجتناب شود. به عبارت دیگر با سکوت بیشتر و کنترل حواس، از هدر دادن انرژی جلوگیری شود.